"H ιστορία των ελληνικών εφημερίδων και τυπογραφείων στη Ρωσία".

του Βλάση Αγτζίδη

Α) Η προ-σοβιετική περίοδος.

Η Ρωσία είναι ένας χώρος όπου άνθισε ο ελληνικός τύπος. Η πρώτη ελληνική εφημερίδα κυκλοφεί στην Οδησσό το 1906 με την ονομασία "Κόσμος". Το 1908 εκδίδεται στο Βατούμι η λογοτεχνική- πολιτική εφημερίδα "Εθνική Δράσις". Το 1909 εκδίδεται η εφημερίδα "Φως", το 1912 ο "Αργοναύτης", το 1913 ο "Ελληνικός Αστήρ", το 1914 η "Ηχώ", το 1916 ο "Ηλιος" κ.α. Το 1918 εκδίδονται στο Σοχούμι δύο ελληνικές εφημερίδες: η "Νέα Ζωή" και η "Μόρφωσις". Το 1919 στο τυπογραφείο του "Αργοναύτη" εκδίδεται η εφημερίδα "Ελεύθερος Πόντος". Αυτές είναι οι γνωστές εφημερίδες. Υπάρχουν και άλλες της προσοβιετικής περιόδου, οι οποίες δεν έχουν εντοπιστεί ακόμα είτε γιατί οι εκδότες τους εκτελέστηκαν και το αρχείο των εφημερίδων καταστράφηκε, είτε ήσαν πολύ μικρές. Η γλώσσα που χρησιμοποιούν η εφημερίδες αυτές είναι η απλή καθαρεύουσα.

Αυτή την περίοδο, ο ελληνικός τύπος της Ρωσίας κυριαρχείται από το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Παρ' όλο που δέχεται επιρροές από τα ελληνικά κυρίως κόμματα και διχάζεται, εν τούτοις είναι στρατευμένος μέχρι το τέλος στον στόχο της ένωσης αφ' ενός της Ιωνίας και της Ανατολικής Θράκης με την Ελλάδα και την δημιουργία αφ' ετέρου της "Ελληνικής Δημοκρατίας του Πόντου" στο χώρο του μικρασιατικού Πόντου.

Β) Σοβιετική περίοδος.

Η επικράτηση των μπολσεβίκων απαγορεύει την διατύπωση των ελληνικών εθνιστικών απόψεων και κλείνει όλες τις ελληνικές, θεωρούμενες αστικές, εφημερίδες. Αρχίζουν σιγά-σιγά να εμφανίζονται ελληνικές εφημερίδες που απηχούν τις νέες απόψεις. Εκδίδεται το 1920 στο Νοβοροσίσκ ο "Σπάρτακος" και το 1921 στο Βατούμι ο "Κομμουνιστής". Το 1924 κυκλοφορεί στο Κρασνοντάρ η "Αλήθεια". Το 1930 κυκλοφορούν στην Μαριούπολη ο "Κολλεχτιβιστής" και ο "Μπολσεβίκος". Το 1930 εκδίδεται στο Ροστόβ επί του Ντον αρχικά και στην Κρίμσκαγια της περιφέρειας Κρασνοντάρ αργότερα, η μεγαλύτερη ελληνική εφημερίδα της σοβιετικής περιόδου , ο "Κομμουνιστής". Το 1931 εκδίδεται ο "Κολχόζνικος". Το 1932 εκδίδεται στο Σοχούμι ο "Κόκκινος Καπνάς". Το 1933 εκδίδεται το λογοτεχνικό περιοδικό "Νεότητα" και το παιδικό "Πιονέρος". Επίσης εκδίδονται πολλές μικρές εφημερίδες στα ελληνικά χωριά, από ένα πλήθος μικρών ελληνικών τυπογραφείων. Ολες αυτές οι εφημερίδες και τα περιοδικά γράφονται στην ελληνική γλώσσα, δημοτική και ελληνικές διαλέκτους της περιοχής.

Δημιουργούνται από τα τέλη της δεκαετίας του '20 τέσσερα μεγάλα ελληνικά τυπογραφεία. Το "Εκδοτικό Κομμουνιστής" με έδρα το Ροστόβ επί του Ντον για τους Ελληνες της Νότιας Ρωσίας και της Υπερκαυκασίας. Το "Εκδοτικό Κολεχτιβιστής", με έδρα την Μαριούπολη για τον ελληνισμό της Ουκρανίας. Υπάρχει επίσης εκδοτικό στην κωμόπολη Κρίμσκαγια, που αποτελεί το διοικητικό κέντρο της "Αυτόνομης Ελληνικής Περιοχής" και άλλο ένα στο Σοχούμι. Το εκδοτικό "Κομμουνιστής" αρχίζει την δραστηριότητα του πιθανόν πριν το 1928, ενώ το εκδοτικό "Κολλεχτιβιστής" αρχίζει την δράση του το 1930.

Με την δημιουργία των εκδοτικών αρχίζει η περίοδος της ύπαρξης εκδοτικών οίκων που ασχολούνται αποκλειστικά με ελληνικές εκδόσεις. Φυσικά η πολιτική θέση που εκφράζεται μέσα από τις σελίδες των ελληνικών εφημερίδων και εντύπων είναι απολύτως μέσα στα όρια που επιτρέπει το ολοκληρωτικό σύστημα.

Για το μέγεθος των ελληνικών εφημερίδων και εκδοτικών της Σοβιετικής Ενωσης μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε στοιχεία που μας βρίσκουμε στις σελίδες τους. Aπό απολογισμούς της εφημερίδας "Κολλεχτιβιστής" συμπεραίνεται πως τα δύο πρώτα χρόνια της κυκλοφορίας της, απασχολούνται στην σύνταξη εννέα άτομα ενά στο πρώτο φύλλο απασχολούνται μόνο δύο άτομα. Το 1934 ο αριθμός ανεβαίνει σε 14 άτομα. Το 1930 η εφημερίδα τυπώνεται σε 500 μόνο αντίτυπα για να φτάσει τις 3.000 το 1933 με στόχο τα 6.000.

Το εκδοτικό του "Κομμουνιστή", η εκδοτική παραγωγή είναι αξιόλογη και ως προς τον αριθμό των βιβλίων και ως προς την θεματολογία. Τα βιβλία για την γλώσσα, τα αναγνωστικά και τα ανθολόγια γράφονται από Ελληνες. Τα υπόλοιπα μαθήματα μεταφράζονται από αντίστοιχα ρωσικά. Για κάθε σχολική έκδοση έχουμε αριθμό αντιτύπων που φτάνει από τα 5.000 έως 8.000 αντίτυπα. Παρατηρούμε ότι οι ακριβές εκδόσεις που απευθύνονται σε εξαιρετικά εξειδικευμένους αναγνώστες εκδίδονται τουλάχιστον σε 800 αντίτυπα ενώ τα μαζικής κατανάλωσης σε 15.000.

Στους αγοραστές των βιβλίων εκτός από τους μεμονωμένους πολίτες, συμπεριλαμβάνονται και οι σχολικές βιβλιοθήκες, τα αναγνωστήρια των κολχόζ και οι αναλφάβητοι που συμμετέχουν σε κύκλους ομαδικής ανάγνωσης. Αρκετά βιβλία κάνουν περισσότερες από μία εκδόσεις. Στις εκλαϊκευτικές εκδόσεις του περιλαμβάνονται βιβλία για την οικογενειακή υγιεινή και το αγροτικό νοικοκυριό.

Οι λογοτεχνικές εκδόσεις του βασίζονται σε μεταφράσεις από τη ρωσική και σε έκδοση πρωτότυπων έργων. Οι μεταφράσεις γίνονται στην δημοτική και στη ποντιακή. Οι νέες λογοτέχνες και ποιητές, βασικά μέλη του εκδοτικού οι περισσότεροι, κυκλοφορούν τη δουλειά τους σε συλλογικά έργα.

Από την αρχαία ελληνική φιλολογία κυκλοφορούν: Ομηρος (αποσπάσματα απ' την Ιλιάδα και την Οδύσσεια), Ισίοδος (αποσπάσματα από το έργο Εργα και ημέρες"), Σαπφώ, Πίνδαρος, Αλκαίος, Ανακρέων, Αρχίλοος, Αίσωπος (μύθοι), Αισχύλος (τραγωδίες), Ευριπίδης, Αριστοφάνης, Θεόκριτος. Από τους νέους Ελληνες λογοτέχνες κυκλοφορούν: Δ. Σολωμός, Αρ. Βαλαωρίτης, Μαρκοράς, Λασκαράτος, Παπαδιαμάντης, Ροϊδης, Νιρβάνας, Πολέμης, Παλαμάς, Κρυστάλλης, Παπαντωνίου, Μιτσάκης, Μαβίλης, Εφταλιώτης, Δροσίνης, Καρκαβίτσας, Χατζόπουλος, Ξενόπουλος, Ταγκόπουλος, Ρ. Γκόλφης, Σ. Μελάς, Παρορίτης, Νικολαϊδης, Βάρναλης, Κατηφόρης, Τεύκρος Ανθίας, Σκίπης, κ.α.

Σε μια εκτίμηση της λογοτεχνικής δραστηριότητας των Ελλήνων της Σοβιετικής Ενωσης που κάνει η εφημερίδα "Κόκκινος Καπνάς" διαβάζουμε:

"Exουμε μπροστά μας μια σοβαρή φιλολογία εθνικής μειονότητας... Eχει όλες τις δυνατότητες για την πλέρια ανάπτυξη όλων των διανοητικών δυνάμεών της. Οι επιτυχίες μας σ' όλα τα μέτωπα της φιλολογίας είναι τεράστιες".

Η περίοδος της μεγάλης ακμής βρίσκεται μεταξύ των ετών 1929-1933. Την περίοδο αυτή ο μέσος όρος αντιτύπων που τυπώνονται σε κάθε έκδοση κυμαίνεται από 6.000 έως 8.000. Το 1936 το Εκδοτικό μεταφέρεται στην Κρίμσκαγια, που αποτελεί την πρωτεύουσα της Ελληνικής Περιοχής. Παρατηρείται από τότε μιά μείωση του τιράζ των εκδιδόμενων έργων.

H εφημερίδα "Κόκκινος Καπνάς" καλύπτει τον χώρο του ελληνισμού του Καυκάσου. Γράφεται στη δημοτική γλώσσα. Τον Νοέμβριο του 1933 έχει 7.000 συνδρομητές. Συχνά διοργανώνονται συνδιασκέψεις των αναγνωστών της εφημερίδας, στις οποίες ακούγονται παρατηρήσεις και γίνονται υποδείξεις.

Οι ελληνικές εφημερίδες της Σοβιετικής Ενωσης λειτουργούν ως κέντρα πολιτιστικής συσπείρωσης των Ελλήνων διανοουμένων. Γύρω τους διοργανώνονται φιλολογικοί όμιλοι.

To 1937-1938 έρχεται το τέλος. Το ολοκληρωτικό καθεστώς επιλέγει την πολιτική της βίαιης αφομοίωσης των εθνικών μειονοτήτων. Με απόφαση του Κ.Κ.Σ.Ε., κλείνουν τα ελληνικά σχολεία, τα ελληνικά θέατρα και οι ελληνικές εφημερίδες. Καταργούνται οι Αυτόνομες Ελληνικές Περιοχές και καταστρέφονται τα ελληνικά εκδοτικά. Η συντριπτική πλειοψηφία της πνευματικής και πολιτικής κίνησης των Ελλήνων της Σοβιετικής Ενωσης, οι οποίοι προσπάθησαν να εξασφαλίσουν την επιβίωση και ανάπτυξη του ελληνισμού στην σοβιετική περίοδο, εκτελούνται ως "εχθροί του λαού".

Δικάζονται από έκτακτα δικαστήρια και καταδικάζονται σε θάνατο με την στερεότυπη κατηγορία:

"Ηταν μέλος παράνομης ελληνικής εθνικιστικής οργάνωσης. Εργάζονταν για την διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης και τη δημιουργία Ελληνικής Δημοκρατίας στη Νότια Ρωσία". Για μερικούς προστίθεται και η κατηγορία ότι "Αγωνίζονταν για την ένωση της Ελληνικής Δημοκρατίας που θα δημιουργιόταν στη Νότιο Ρωσία, με την Ελλάδα".

Οι οικογένειες των εκτελεσμένων εκτοπίζονται στη Σιβηρία. Τα ελληνικά τυπογραφεία καταστρέφονται. Τα τυπογραφικά στοιχεία του ελληνικού εκδοτικού της Μαριούπολης πετιούνται τελετουργικά στο βυθό της Αζοφικής Θάλασσας από τα όργανα της Μυστικής Αστυνομίας (N.K.V.D.) με τα λόγια ότι από 'δω και πέρα δεν θα ξανατυπωθεί ελληνικό βιβλίο στην ΕΣΣΔ. Την πρώτη αυτή περίοδο της σταλινικής γενοκτονίας κατά των Ελλήνων χάνονται με εκτελέσεις και με εξορίες στα περιβόητα γκουλάγκ της Σιβηρίας 50.000 άτομα. Σ' αυτούς περιλαμβάνεται όλος ο πνευματικός ανθός και αποκεφαλίζεται η ελληνική μειονότητα. Το σχέδιο εκρωσισμού των Ελλήνων συνεχίζεται την δεκαετία του '40, όταν περίπου 200.000 Ελληνες μεταφέρονται βίαια στις στέππες της Κεντρικής Ασίας, κοντά στα σινο-σοβιετικά σύνορα. Μ' αυτόν τον τρόπο διλύονται οι περισσότερες συμπαγείς ελληνικές περιοχές και διασπάται ο εσωτερικός κοινωνικός ιστός της ελληνικής μειονότητας.

Γ) Η μετα-σοβιετική περίοδος.

Η αναγέννηση του ελληνσμού στην ΕΣΣΔ αρχίζει πάλι μετά το 1985. Κορυφαίο γεγονός αποτελεί το Α' Πανσοβιετικό Συνέδριο Ελλήνων που συνήλθε στη Νότια Ρωσία τον Μάρτιο του '91. Παράλληλα αρχίσει η έκδοση ελληνικών εφημερίδων. Ρωσόφωνων αυτή τη φορά. Η πρώτη εφημερίδα εκδόθηκε στην Μαριούπολη της Νότιας Ουκρανίας και ονομάζονταν "Λόγος". Η έκδοση δεν κράτησε πολύ και σταμάτησε την έκδοσή της. Το 1992 άρχισε η έκδοση της εφημερίδας "Ελληνική Διασπορά" στη Γεωργία και "Πόντος" στη Νότια Ρωσία.

Δημιουργία τυπογραφείων στην πρώην ΕΣΣΔ δωρεά Ωνάσειου

Μετά την δημιουργία φωτοσυνθετικής βάσης στις δύο εφημερίδες, η επόμενη φάση παρέμβασης στην εκδοτική διαδικασία είναι η ίδρυση σύγχρονων ελληνικών τυπογραφείων, ώστε ο ελληνισμός να αυτονομηθεί πλήρως σε επίπεδο εκδοτικών δυνατοτήτων.

Η ύπαρξη τυπογραφείων στην πρώην ΕΣΣΔ είναι απαραίτητη για να υπάρξει μεγάλης έκτασης ελληνική παρέμβαση στον χώρο των εντύπων. Η κυκλοφορία βιβλίων που θα προβάλλουν την ελληνική άποψη σε όλους τους τομείς, η κυκλοφορία περιοδικών κ.λπ. θα επιτρέψει στον ελληνισμό, γηγενή και μητροπολιτικό, να μετεξελίξει την κλασσική παιδεία των κατοίκων των χωρών αυτών καθώς και τον ελληνικό μύθο που είναι πανταχού παρόν, σε μια σύγχρονη φιλελληνική στάση.

Η ύπαρξη τυπογραφείων και ελληνικών εκδοτικών οίκων είναι απαραίτητη για να βοηθηθεί η διολίσθηση των νέων εθνικιστικών τάσεων που θα επικρατήσουν στο χώρο της πρώην ΕΣΣΔ σε φιλελληνικές θέσεις. Νομίζω ότι ο στόχος αυτός είναι απολύτως ρεαλιστικός. Η βεβαιότητα βασίζεται στο ότι:

α) Τα έθνη της πρώην ΕΣΣΔ, ακόμα και τα τουρκογενή έχουν κλασσική παιδεία.

β) Η αρχαία ελληνική επιρροή στο χώρο είναι φανερή και γνωστή. Οι αρχαίες ελληνικές πόλεις ανασκάπτονται σ' όλη την περίμετρο της Μαύρης Θάλασσας. μέχρι το νότο του Ουζμπεκιστάν.

γ) Ο θρύλος του Μεγάλου Αλεξάνδου είναι παρών στην Κεντρική Ασία και έχει ενσωματωθεί στην παράδοση ακόμα και των τουρκόφωνων εθνών.

δ) Η Ορθοδοξία εμφανίζεται ως η μόνη δύναμη που μακροπρόθεσμα μπορεί να εγγυηθεί την ενότητα του ρώσικού και του γεωργιανού έθνους και λιγότερο του ουκρανικού. Επίσης ο χριστιανισμός αποτελεί την μοναδική πνευματική διέξοδο και του αρμενικού έθνους. Ολα αυτά τα έθνη οφείλουν τον εκχριστιανισμό τους στους Ελληνες.

ε) Διαθέτουμε δυναμικές ελληνικές μειονότητες στα κράτη αυτά.

Νομίζω ότι σήμερα είναι ο καταλληλότερος χρόνος γιατί διαμορφώνονται οι νέες ισορροπίες την πρώην ΕΣΣΔ. Οσα έθνη τολμήσουν να παρέμβουν στις εξελίξεις θα έχουν πολλαπλάσια οφέλη στο μέλλον. Η ικανότητα του ελληνικού έθνους συνίσταται στο να καταφέρει, με μια εμπνευσμένη πολιτική, να επεξεργαστεί συγκεκριμένες δραστηριότητες, οι οποίες θα αξιοποιούν τις παραμέτρους που αναπτύχθηκαν παραπάνω και θα τις εντάσσουν σε μια σύγχρονη οπτική.

Η γνώμη μου είναι ότι μπορεί να ιδρυθεί κατ' αρχάς ένα σύγχρονο τυπογραφείο στην πόλη Κρασνοντάρ της Νότιας Ρωσίας, το οποίο λίγο-πολύ ισαπέχει από τις διάφορες περιοχές της Υπερκαυκασίας και της Νότιας Ουκρανίας που κατοικούν Ελληνες. Το ελληνικό τυπογραφείο θα πρέπει να αποτελεί μια σύγχρονη και υγιή επιχείρηση, πιθανόν ενταγμένο στην οικονομική δραστηριότητα του Ωνασείου. Η επάνδρωση μπορεί να γίνει με νέους Ελληνες από την πρώην ΕΣΣΔ, οι οποίοι θα επιλεγούν με αυστηρά κριτήρια και θα εκπαιδευτούν στην Ελλάδα.

Το επόμενο βήμα, ίσως και παράλληλο, είναι η προσπάθεια κυριαρχίας των Ελλήνων στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας των νέων Κρατών, με ίδρυση ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών ελληνικών συμφερόντων. Εάν γίνει κατορθωτό να υλοποιηθεί μια τέτοια ιδέα, πολύ σύντομα θα έχουμε την συσπείρωση όχι μόνο των 500.000 Ελλήνων που ζουν στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, αλλά και ενός πολύ μεγαλύτερου αριθμού ελληνογενών και φιλελλήνων.

Επίσης έχουμε την δυνατότητα να επηρεάσουμε τους ελληνόφωνους εξισλαμισμένους και κρυπτοχριστιανικούς πληθυσμούς που κατοικούν στη Βόρεια Τουρκία. Η πιθανότητα αυτής της επανασύστασης του ελληνικού χώρου στη Μαύρη Θάλασσα είχε οδηγήσει πρόσφατα Τούρκους βουλευτές και μερίδα του τουρκικού τύπου να ασκήσουν έντονη κριτική στον Τ. Οζάλ γιατί η τουρκική κυβέρνηση δεν δέσμευσε την ελληνική κυβέρνηση πριν την εισδοχή της στην Παραευξείνια Ενωση. Η ακριβής διατύπωση ήταν:

"Η συμμετοχή της Ελλάδας στην Παραευξείνια αναβιώνει τις μνήμες του Ποντιακού Ελληνισμού, της Κων/πολης, καθώς και της ενεργού ελληνικής παρουσίας στον Εύξεινι Πόντο."

Φυσικά για την υλοποίηση της ιδέας δημιουργίας τηλεοπτικών σταθμών ελληνικών συμφερόντων, απαιτείται σοβαρότατη έρευνα αγοράς καθώς και των νομικών δυνατοτήτων για κάτι τέτοιο.