Βορειοηπειρώτες και Πόντιοι σε παράλληλες πορείες

του Βλάση Αγτζίδη

Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες συνιστώσες του σημερινού νεοελληνικού γίγνεσθαι είναι οι ελληνικές μειονότητες στην παλιά κομμουνστική Ανατολική Ευρώπη. Ελληνικές μειονότητες ένδημων κοινοτήτων, που η ιστορική τους μοίρα τις οδήγησε στη θέση του μειονοτικού.

Η ύπαρξη τους ήταν γενικά άγνωστη μέχρι την κατάρρευση του ολοκληρωτισμού. Με την εξαίρεση των ολιγάριθμων συνειδητοποιημένων εθνοτοπικών ομάδων Ποντίων και Βορειοηπειρωτών της Ελλάδας, η υπόλοιπη ελλαδική κοινωνία αγνοούσε την ύπαρξή τους. Μια άγνοια καθόλου τυχαία αλλά αποτέλεσμα της γενικευμένης "συνομωσίας" των πολιτικών ομάδων της Ελλάδας και των βαθύτατα εσωτερικευμένων ενοχών του παλαιοελλαδικού κατεστημένου για τις ήττες του παρελθόντος που οδήγησαν τις πάλαι ποτέ ανθούσες κοινότητες στη θέση της μειονότητας.

Παρακάτω παρουσιάζονται οι ελληνικές αυτές μειονότητες με βάση την πληθυσμιακή τους δύναμη:

α) 500.000 Πόντιοι και Μαριουπολίτες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης,

β) 250.000-400.000 Βορειοηπειρώτες, ελληνόφωνοι και βλαχόφωνοι,

γ) 100.000 στην πρώην Γιουγκοσλαβία (η πλειοψηφία τους είναι συγκεντρωμένη σε παλιές ελληνικές περιοχές της Βόρειας Μακεδονίας, όπως το Μοναστήρι, που σήμερα κατέχονται από τη Σλαβομακεδονία)

δ) τουλάχιστον 50.000 στη Βουλγαρία, Σαρακατσάνοι και Ανατολικορωμυλιώτες,

ε) 20.000 στη Ρουμανία.

Ολες ανεξαιρέτως οι ελληνικές μειονότητες στην ανατολική Ευρώπη δέχτηκαν με ιδιαίτερη ένταση την πολιτική καταστολής και τρομοκρατίας των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Αμέσως μετά την επικράτηση των επαγγελματιών "επαναστατών" διώχθηκαν οι θεωρούμενες αστικές ομάδες του πληθυσμού. Με δολοφονίες και βασανισμούς επιχειρήθηκε η υποταγή των ελληνικών κοινοτήτων. Οι διώξεις πήραν ιδιαίτερη ένταση εξ αιτίας της ένταξης της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και της ενοχοποίησης των ελληνικών κοινοτήτων λόγω θεωρούμενης ταύτισης με την "καπιταλιστική" Ελλάδα.

Οι δύο μεγαλύτερες ελληνικές ομάδες, που συγκροτούσαν πραγματικές ελληνικές κοινωνίες, με εσωτερική συνοχή και συγκεκριμένο εδαφικό χώρο ήταν η βορειοηπειρωτική και η ποντιακή στη Σοβιετική Ενωση. Βέβαια η ιστορία είχε οδηγήσει και παλιότερα της ομάδες αυτές σε συνάντηση. Δεν είναι σπάνιος ο μύθος σε ποντιακά χωριά ότι κάποιος Ηπειρώτης κατέφυγε στα απάτητα βουνά του Πόντου για να ξεφύγει από τους Τούρκους.

Στην πρόσφατη ιστορία οι δύο αυτές ομάδες είχαν προσπαθήσει να αυτοδιατεθούν και να κατοχυρώσουν με συγκεκριμένο πολιτικό τρόπο τα "Υψιστα δικαιώματα στη ζωή και στην ελευθερία" (από την διακήρυξη για την ανεξαρτησία του Πόντου στο Α' Παμπόντιον Συνέδριον στη Μασσαλία το 1917). Η ήττα σφράγισε την επανάσταση και των δύο αυτών ελληνικών ομάδων. Οι Βορειοηπειρώτες έχασαν τον αυτονομιακό αγώνα και υποχρεώθηκαν να ενταχθούν στο ξενοδημιούργητο αλβανικό κράτος. Οι Ελληνες του Πόντου ηττήθηκαν λίγο αργότερα από τον τουρκικό εθνικισμό στα πλαίσια της μικρασιατικής καταστροφής. Υπέστησαν γενοκτονία και υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την ελληνική γή του Πόντου και να συγκεντρωθούν στις περιοχές της Ρωσίας που κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο. Και οι δύο προσπάθειες αντιμετώπισαν την αντίθεση της ελλαδικής γραφειοκρατίας, η οποία αγνοούσε βασικές παραμέτρους του προβλήματος και αδυνατούσε να αντιτεθεί στα σχέδια των "προστατών". Θα ήταν παράληψη εάν δεν σημειώναμε ότι οι Ελληνες της Ανατολικής Ρωμυλίας (Βόρειας Θράκης) ήταν η πρώτη ελληνική εξωελλαδική ομάδα που διεκδίκησε την αυτονομία της και ηττήθηκε από τον βουλγαρικό εθνικισμό την έννατη δεκαετία του περασμένου αιώνα.

Παράλληλη ήταν η πορεία των ελληνικών αυτών ομάδων κάτω από την κυριαρχία των κομμουνιστικών καθεστώτων. Από το Νοέμβριο του 1944 οι Βορειοηπειρώτες αναγκάστηκαν να υποστούν το καθεστώς του Εμβέρ Χότζα. Αρχισε κύμα διωγμών κατά των Ελλήνων που θεωρήθηκαν αστοί ή αυτών που αντιτάχθηκαν στο ολοκληρωτικό καθεστώς. Για δεκάδες χρόνια ο τρόμος σκέπαζε τις ελληνικές περιοχές της Αλβανίας. Εκατοντάδες ήταν οι εκτελεσμένοι από το καθεστώς του Εμβέρ Χότζα και χιλιάδες οι πολιτικοί κρατούμενοι. Το καθεστώς προσπάθησε να πειθαναγκάσει τις ελληνικές κοινότητες και μέσα από ένα απόλυτα υποταγμένο εκπαιδευτικό σύστημα.

Οι Πόντιοι υπέστησαν λίγο νωρίτερα την σκληρή αυτή μεταχείρηση. Κατ' αρχάς ήρθαν αντιμέτωποι με τις ταξικές διώξεις της νέας κυβέρνησης, η οποία προσπάθησε να διαμορφώσει μια ελληνική διανόηση σοβιετικού τύπου. Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου διαμορφώθηκε μια ελληνική σοβιετική εκπαίδευση, ενώ όλη η ελληνόφωνη πολιτιστική παραγωγή ήταν προσανατολισμένη στην προσπάθεια ιδεολογικής προσαρμογής των ελληνικών κοινοτήτων στο μπολσεβίκικο μοντέλο. Το 1937 οι διώξεις ολοκληρώθηκαν. Οι ελληνικές κοινότητες θεωρήθηκαν πλέον συλλήβδην "πρακτορες της αστικής Ελλάδας". Δεκάδες χιλιάδες Ελληνες του Πόντου εκτελέστηκαν με την κατηγορία των "Ελλήνων εθνικιστών" ή πέθαναν στα στρατόπεδα συγκεντρωσης της Σιβηρίας. Τα ελληνικά σχολεία έκλεισαν. Η ελληνική γλώσσα και ο πολιτισμός τέθηκαν υπό απαγόρευση. Στη δεκαετία του '40, οι διώξεις παίρνουν την μορφή της βίαιης μετακίνησης δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων στη Κεντρική Ασία.

Είναι θαύμα το πως οι μειονότητες αυτές διατήρησαν την εθνική τους ταυτότητα, το πως επιβίωσαν σ' ένα τόσο άξενο περιβάλλον. Εκπληκτική είναι η διαμόρφωση και αντίστοιχων ιδεολογικών τάσεων. Μια ακατανόητη για τους Ελλαδικούς ελλαδολατρεία χαρακτήριζε τους πληθυσμούς αυτούς. Η Ελλάδα, περιβλημένη μ' όλα τα χαρακτηριστικά το μύθου, του ιδανικού τόπου της ελευθερίας που ταυτίζεται με την αρχέτυπη πατρογονική γη, αναδείχτηκε σε ανταγωνιστική προς τον ολοκληρωτισμό ιδεολογία.

Η κατάρρευση των αυταρχικών καθεστώτων ευνόησε την επανεμφάνιση των ελληνικών κινημάτων στη Σοβιετική Ενωση και στην Αλβανία. Το εκπληκτικό είναι ότι με την αναγέννηση των Ελλήνων επανεμφανίστηκαν και οι παλιοί αυτονομιστικοί πόθοι και η βεβαιότητα ότι η εθνική επιβίωση ταυτίζεται με τον πολιτικό αυτοκαθορισμό. Η αυτονομία της Βορείου Ηπείρου υπήρξε ένας από τους βασικούς άξονες του νέου βορειοηπειρωτικού κινήματος. Οι Πόντιοι επαναδιατύπωσαν το αίτημα της επανασύστασης των παλιών αυτόνομων περιοχών στη ρωσική πλευρά της Μαύρης Θάλασσας τον Μάρτιο του 1991 στο συνέδριό τους στο Γελεντζίκ.

Η πλέον πρόσφατη συνάντηση των δύο αυτών απομακρυσμένων ομάδων του ελληνισμού είναι η πλατεία Ομονοίας, όπου οι Ελληνες πρόσφυγες από την πρώην Σοβιετική Ενωση και την Αλβανία πωλούν πάμφτηνα την εργατική τους δύναμη σε αετονύχηδες νεοέλληνες επιχειρηματίες. Η επίσημη Ελλάδα αργησε να κατανοήσει την δυναμική αυτών των ελληνικών ομάδων. Οτι δηλαδή η πραγματική δύναμη του ελληνισμού είναι αυτές οι σκληροτράχηλες εξωελλαδικές ομάδες, οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν την μοναδική πραγματική γέφυρα αύξησης της επιρροής της Ελλάδας στα Βαλκάνια και στην πρώην Σοβιετική Ενωση και το μοναδικό μέσο για εδραίωση ουσιαστικών φιλικών δεσμών με τα διάφορα έθνη που σήμερα συγκατοικούν.