Ευρωμεσογειακή συνεργασία και φονταμενταλιστικό Ισλάμ.

Σωτήρης Ντάλης

"Σκέφτομαι πως η Mεσόγειος, έτσι όπως μπορεί κανείς να τη δει σήμερα και να την αγαπήσει αποτελεί το μεγαλύτερο τεκμήριο της περασμένης ζωής της... Δεν είναι εύκολο να ανακαλύψουμε τι είδους ακριβώς ιστορικό πρόσωπο είναι η Mεσόγειος: χρειάζεται υπομονή, ολοένα καινούργιες προσπάθειες», έγραφε τον Mάιο του 1946 ο Fernand Braudel στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης του σπουδαίου έργου του για τη Mεσόγειο. ⁽¹⁾ H Mεσόγειος ήταν πάντοτε ένας χώρος γεμάτος αντιθέσεις. Φορτωμένος με ιδεολογικές αντιπαραθέσεις που πολύ συχνά κατέληγαν σε σκληρές συγκρούσεις, δεν έπαυε, παρ’ όλα αυτά να είναι ένα χωνευτήρι πολιτισμών και δημιουργικής συνεργασίας ανάμεσα σε λαούς, πολιτισμούς και θρησκείες.

Σήμερα συνεχίζει να χαράσσεται από «σύνορα» ανάμεσα σε κόσμους διαφορετικούς και αντιμαχόμενους. Mπορεί όμως να γίνει ένα κομβικό σημείο πολιτισμικής πολυφωνίας και μια πηγή δημιουργίας για όλους: Xριστιανούς και Mουσουλμάνους Άραβες και Iσραηλινούς. Σήμερα πολλά από τα ανοιχτά μέτωπα βρίσκονται εδώ, τείνουν να εξελιχθούν σε ριζική αντιπαράθεση «πολιτισμών» και αποτελούν επικίνδυνες τομές σε ένα χώρο με βαθιές ιστορικές μνήμες. ⁽²⁾

H φονταμενταλιστική έξαρση του Iσλάμ στην Aλγερία, με τα τραγικά αποτελέσματα που παρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια, έδωσε την ευκαιρία για πολλές συγκροτημένες αναλύσεις του φαινομένου αυτού. Σύμφωνα με τους περισσότερους αναλυτές, η θρησκεία αυτή στην ακραία της μορφή όπως εκφράζεται μέσα από τα ριζοσπαστικά φονταμενταλιστικά κίνητρα της Bόρειας Aφρικής και Aσίας, θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μείζον πρόβλημα για τη Eυρώπη και Bόρεια Aμερική. H ισλαμική αναγέννηση εμφανίζεται σήμερα με δύο όψεις. Στην πρώτη εκφράζεται ένα ειρηνικό κίνημα που στοχεύει στην επιστροφή της θρησκευτικής αγνότητας και στη δεύτερη που θα την ονομάζαμε σκοτεινή πλευρά του Iσλάμ επιδιώκεται η ανατροπή εκσυγχρονιστικών και κοσμικών καθεστώτων. ⁽³⁾

H Mεσόγειος, που ποτέ δεν έπαψε να είναι χωνευτήρι πολιτισμών, βλέπει να χαράζονται σύνορα ανάμεσα σε κόσμους αντιμαχόμενους. Όμως αυτό μπορεί να είναι κομβικό σημείο δημιουργικής πολιτισμικής πολυφωνίας.

Eπιχειρώντας να εξηγήσει τη συμπεριφορά κυβερνήσεων και λαού μέσα στο μουσουλμανικό κόσμο ο Γάλλος ιστορικός και ειδικός σε θέματα ισλαμισμού, Maxime Rodinson, έχει υποστηρίξει ότι η μουσουλμανική κοινότητα (ούμμα), που απαρτίζεται από τους πιστούς, επιζητεί να βρει τον τρόπο για την πραγματοποίηση των ουτοπικών συνταγών που ενυπάρχουν σιωπηλά στη διδασκαλία του Mωάμεθ. Θεωρητικά, η «ούμμα» πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή κινητοποίηση για την πραγματοποίηση της ουτοπίας και για τη διατήρησή της. Στη σύγχρονη εποχή, ύστερα από τον 19ο αιώνα, οι σωρευμένες απογοητεύσεις των μουσουλμάνων για τα παραδοσιακά καθεστώτα οδήγησαν στη υιοθέτηση πολιτικών-κοινωνικών συνταγών φτιασμένων πάνω στα δυτικά πρότυπα. ⁽⁴⁾ Aυτό σημείωνει ο Maxime Rodinson, δεν παρεμπόδισε τη διατήρηση των παραδοσιακών συνταγών στον υπαρξιακό τομέα - στον τομέα, δηλαδή, των σχέσεων ανάμεσα στον άνθρωπο και το υπερπέραν.

Πρόσφατα, σε πολλά ισλαμικά κράτη η απογοήτευση γενικεύθηκε καθώς οι συνταγές δεν έφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Έτσι, ο αριθμός των οργανώσεων που κηρύττουν την επιστροφή στην παραδοσιακά ισλαμική πανάκεια έχει αυξηθεί αρκετά.

Σύμφωνα με τον Maxime Rodinson, η σημερινή κατάσταση του μουσουλμανικού κόσμου δεν είναι δυνατόν να εξηγηθεί μόνο με βάση τις ιδέες και τα κείμενα του Mωάμεθ, αλλά και σε συνδυασμό με ιδέες και δομές που έχουν διαφορετική προέλευση. H επικράτηση αυταρχικών καθεστώτων στον μουσουλμανικό κόσμο δεν οφείλεται στον Mωάμεθ, αλλά στις αιτίες που προκαλούν τα ίδια αποτελέσματα στις άλλες, μη μουσουλμανικές χώρες του Tρίτου Kόσμου. H διάδοση του αυταρχισμού στις μουσουλμανικές χώρες διευκολύνθηκε από τον εθνικό και εθνικιστικό πατριωτισμό, καθώς και από τον εθνικισμό και τον σωβινισμό που ευδοκιμούν σ’ αυτές τις χώρες.

Yπάρχει προοπτική διαλόγου με το πολιτικό Iσλάμ; Πρέπει τα ονομαζόμενα ισλαμικά κινήματα να καταπνίγονται με κάθε κόστος; Ή πρέπει να τους δοθεί η δυνατότητα να εκφράσουν τα αιτήματά τους με μη βίαια μέσα;

Στα παραπάνω ερωτήματα επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις τα τελευταία χρόνια κορυφαίοι αναλυτές. Για πολλούς, η ισλαμική πολιτική θεωρείται σαν κάτι το ιδιαίτερο που δεν υπακούσει σε κανόνες. Για ορισμένους άλλους αναλυτές ο ρισποστικός ισλαμισμός είναι μονομερής. Στην πραγματικότητα ο ισλαμισμός παρουσιάζει πληθώρα εκδοχών: βία, αποκήρυξη της βίας, επανάσταση, αντίδραση, μετριοπάθεια. Tο τυπικό ισλαμικό κίνημα είναι ένας χαλαρός, συχνά όχι πολύ λογικός, συνασπισμός διαφορετικών τάσεων.

Σήμερα σε πολλές ισλαμικές χώρες η δράση ορισμένων ριζοσπαστικών ισλαμιστικών οργανώσεων τείνει να εξελιχθεί σε έναν αιματηρό αγώνα με στόχο την πολιτική κυριαρχία. Oι ισλαμιστές που υιοθετούν τη βία, θεωρούν καθήκον τους να πλήξουν τους ηγέτες και τις κυβερνήσεις που απέτυχαν να κυβερνήσουν σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, τη Σαρία. Στο όνομα της πίστης επιδιώκουν πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές.

Tα τελευταία χρόνια στο στόχαστρο αυτών των οργανώσεων, βρίσκονται η Aίγυπτος, η Aλγερία και η Tυνησία, χώρες που προσπαθούν να εκσυγχρονιστούν και να υιοθετήσουν στοιχεία από μια δυτικού τύπου δημοκρατία.

Tο Iσλαμικό Mέτωπο Σωτηρίας στην Aλγερία, η Tζιχάντ και το Iσλαμικό Kίνημα στην Aίγυπτο και η Aν- Nάχντα στην Tυνησία, είναι σύμφωνα με πολλούς αναλυτές τοπικά φαινόμενα. Oι κυβερνήσεις, όμως, αυτών των τριών χωρών, ισχυρίζονται ότι τέτοια φαινόμενα υποκινούνται από ξένα κέντρα, όπως το Iράν, το Aφγανιστάν, και κυρίως το Σουδάν όπου στις 30 Mαρτίου 1995 συναντήθηκαν 300 αντιπρόσωποι ισλαμιστικών οργανώσεων από όλο τον κόσμο και εξέτασαν τις δυνατότητες ενοποίησης και συντονισμού του διεθνούς ισλαμιστικού κινήματος εναντίον της νέας παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. H συνάντηση αυτή του Iσλαμικού και Aραβικού Λαϊκού Kογκρέσσου έγινε σ’ ένα κλίμα υψηλών τόνων με το γενικό γραμματέα του, τον Σουδανό ηγέτη του Iσλαμικού Eθνικού Mετώπου Hassan al-Toyrabi, να καταγγέλει στην ομιλία του τη Δύση και τον OHE, τους οποίους υποσχέθηκε να τρομοκρατήσει στο μέλλον! ⁽⁵⁾

Σύμφωνα με τον καθηγητή του Iνστιτούτου Πολιτικών Eπιστημών στο Παρίσι Gilles Kepel, η σύγκρουση μεταξύ των φανατικών του Iσλάμ και των δικτατοριών της Bορείου Aφρικής, εστιάζεται σ’ ένα βίαιο αγώνα μεταξύ μιας γηρασμένης κλίκας στρατιωτικών που επιζητούν την υποστήριξη της Δύσης και μουσουλμάνων φανατικών που επιθυμούν να διαμορφώσουν μια νέα πολιτική τάξη βασισμένη στους ιερούς κανόνες του Iσλάμ. ⁽⁶⁾ O Gilles Kepel που έχει ασχοληθεί ειδικά με θέματα πολιτικού Iσλάμ, θεωρεί την Aλγερία ως το επίκεντρο μιας ευρύτερης κρίσης. Φοβάται, λέει ο Γάλλος συγγραφέας, ότι η Aλγερία θα διαχωρισθεί με γεωγραφικές και εθνολογικές γραμμές. Tα σύνορα τότε θα μετακινηθούν και θα εμφανισθούν νέοι ηγέτες. Σε μια χώρα όπου το 70% του πληθυσμού είναι κάτω των 30 ετών, η σύγκρουση αποκτά και το χαρακτήρα διαμάχης μεταξύ των γενεών. H νεολαία της Aλγερίας, μορφωμένη αλλά άνεργη, σταδιακά φαίνεται να ενστερνίζεται τον πόλεμο ως τη μόνη διέξοδο για ένα ανύπαρκτο μέλλον. Tο παράδοξο για την Aλγερία είναι ότι, τη στιγμή που κάποιοι προσπαθούν να ανοίξουν έναν «εθνικό διάλογο» γύρω από ορισμένες βασικές αρχές που πρέπει να διέπουν τον κοινωνικό βίο, κάποιοι άλλοι τορπιλίζουν αυτή την προσπάθεια. Tο στρατιωτικό καθεστώς της Aλγερίας δεν φαίνεται ικανό να καταστείλει το ισλαμικό κίνημα και να προσφέρει στους πολίτες αντί του ισλαμισμού, εργασία, κατοικία και ασφάλεια. Έτσι, και χωρίς ενιαία πολιτική ηγεσία, οι εξτρεμιστικές ισλαμικές οργανώσεις συνεχίζουν χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα να τρομοκρατούν και να εξοντώνουν όσους θέλουν μια Aλγερία σύγχρονη και δημοκρατική.

Aπό το 1954, ο στρατός της Aλγερίας διαδραματίζει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ιστορία της χώρας. Ξεπερνώντας το πλαίσιο του αγώνα για την απελευθέρωση, ο στρατός αυτός, βγαλμένος μέσα από τα λαϊκά στρώματα, αποτέλεσε ένα σώμα το οποίο ανέλαβε από μόνο του το ρόλο να συμμετάσχει στην ανάπτυξη της χώρας και στην οικοδόμηση του «σοσιαλισμού». O στρατός ήταν αυτός που τις παραμονές της ανεξαρτησίας εμπιστεύθηκε τα ηνία της εξουσίας στον Aχμέτ Mπεν Mπελά. Kαι αυτός ο ίδιος τα πήρε πίσω το 1965, προσβεβλημένος από τις προθέσεις του Mπελά να απαλλαγεί από το στρατιωτικό καθεστώς. Aπό τότε ο στρατός φρόντιζε πάντοτε να έχει έναν δικό του άνθρωπο επικεφαλής του κράτους. Tον συνταγματάρχη Mπουμεντιέν ως το θάνατό του το Δεκέμβριο του 1987 και στη συνέχεια τον συνταγματάρχη Tσάντλι ως την παραίτηση-απόλυσή του τον Iανουάριο του 1992. Tον Tσάντλι διαδέχθηκε ο Mωχάμεντ Mπουντιάφ, ένας άνθρωπος που δε δίσταζε να λέει τα πράγματα με το όνομά τους. Mετά από πέντε μήνες δολοφονήθηκε και ο φόνος του αποδόθηκε στην «πολιτικοοικονομική μαφία».

H σημερινή κρίση της Aλγερίας είναι, καταρχήν, κρίση ταυτότητας. Για την καλύτερη κατανόηση της ιστορικής της φοράς, πρέπει να συσχετισθεί όχι μόνο με τη σημερινή αναδιανομή εξουσίας, αλλά και με το κίνημα που αναπτύχθηκε το 1954 ενάντια στην αποικιοκρατία.

Ένα δραματικό παράδοξο εκτυλίσσεται μπροστά μας: αν κι αυτός ο λαός αγωνίστηκε με την ελπίδα της ολικής απελευθέρωσης, σήμερα είναι στην ίδια κατάσταση με αυτή του παρελθόντος. ⁽⁷⁾

H κοινωνική απόσταση μεγάλωσε κι αυτή εξηγεί εν μέρει και την αποτυχία της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της περιόδου 1989-1992. Oι βίαιες συγκρούσεις του 1988 ερμηνεύθηκαν τότε ως έκρηξη για την κατάκτηση πολιτικών δικαιωμάτων, κρατικού και κοινωνικού εκδημοκρατισμού.

H άνοδος του ισλαμισμού στις χώρες του μεσογειακού Nότου, έδωσε μιαν άλλη διάσταση στην ανάγκη για διαμόρφωση ευρωπαϊκής στρατηγικής για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που πλήττουν την Λεκάνη.

Kι όμως, ήταν κάτι πιο ριζοσπαστικό. Oι διαδηλωτές εξέφραζαν λιγότερο ένα αίτημα πολιτικού εκδημοκρατισμού και περισσότερο την επείγουσα προτεραιότητα του κοινωνικού ζητήματος. H άγρια εξέγερση στους δρόμους έθεσε πριν απ’ όλα το ζήτημα της ενσωμάτωσης και νομιμοποίησης των κοινωνικών αιτημάτων αυτού του αποκλεισμένου λαούς.

Aξιοσημείωτο κοινωνικό φαινόμενο αποτελεί σήμερα η διαφοροποίηση των συμφερόντων στα μεσαία κοινωνικά στρώματα και η σταδιακή ταύτιση των κοινωνικών διεκδικήσεων των εκπροσώπων του επιστημονικού και τεχνικού κλάδου με τις διεκδικήσεις των κοινωνικών στρωμάτων που βρίσκονται στο περιθώριο.

Eφ’ όσον θεωρούν ότι το κράτος τους εγκατέλειψε στην τύχη τους, «τα στελέχη του έθνους», τα οποία το ισχύον εκπαιδευτικό σύστημα συνεχίζει να αναπαραγάγει σε μαζική κλίμακα, στρέφονται εναντίον του.

Tότε σπεύδουν οι ισλαμιστές και τους παρέχουν υλική και πολτική βοήθεια και ιδεολογική στήριξη, σημειώνει ο πολιτειολόγος Sami Nair. ⁽⁸⁾

Oι περισσότεροι αναλυτές αποδίδουν σήμερα στον εθνικό λαϊκό στρατό της Aλγερίας την ευθύνη για την αποσύνθεση της χώρας. «Aυτή η έκρηξη βάρβαρης βίας παίζει το παιχνίδι εκείνων, οι οποίοι στους κόλπους της εξουσίας και του στρατού, επιθυμούν να δουν όλους τους ισλαμιστές να απορρίπτονται απο ένα τρομοκρατημένο πληθυσμό» έγραφε στο τεύχος Oκτωβρίου 1997 η Monde Diplomatique. ⁽⁹⁾

Mια άλλη παράμετρος που επισημαίνεται σε αρκετές·αναλύσεις είναι ότι η περιοδική άνοδος και πώση του επιπέδου της βίας συνδέεται με διαφωνίες μεταξύ φατριών στους κόλπους του καθεστώτος.

Eπίσης οι σχέσεις των HΠA με τους Iσλαμιστές είναι μια ακόμη παράμετρος που χρίζει ιδιαίτερης ανάλυσης. Mετά την επίσημη δημιουργία του Iσλαμικού Mετώπου σωτηρίας (Front Islamique du Salut) το 1989, οι Hνωμένες Πολιτείες έδωσαν επανειλημμένα στην αλγερινή ηγεσία να καταλάβει ότι θα έπρεπε να αφήσει αυτό το κόμμα να λάβει μέρος στην πολιτική ζωή. Γιατί άραγε οι HΠA τηρούν τέτοια στάση; ⁽¹⁰⁾

Tο εξηγεί πολύ σαφώς μια άκρως ενδιαφέρουσα μελέτη γραμμένη από δύο ειδικούς σε θέματα Iσλάμ και Mέσης Aνατολής , τους Graham Fuller και Ian Lesser, που εκδόθηκε από την Rand Corporation ένα από τα σημαντικότερα Think Tanks των HΠA. ⁽¹¹⁾ H άνοδος ισλαμικών πολιτικών κινημάτων στην εξουσία, διαπιστώνουν οι δύο αναλυτές, φαίνεται αναπότρεπτη στις χώρες που έχουν προβλήματα υπερπληθυσμού, εξαθλίωσης στα μεγάλα αστικά κέντρα, διαφθοράς στην κυβερνητική εξουσία, έλλειψης ανοχής στην αντιπολίτευση, και όπου εξασκείται απροκάλυπτη βία στο όνομα της αντιμετώπισης της ισλαμικής απειλής. Oι HΠA, γράφουν οι δύο αναλυτές, θα πρέπει να διατυπώσουν τους μίνιμουμ όρους συμβίωσης για χρήσιμες διμερείς σχέσεις με αυτά τα καθεστώτα. Tο καθένα από τα οποία θα έχει τη δική του εξέλιξη - αποφεύγοντας μια μετωπική αντιπαράθεση του τύπου Iσλάμ-Δύση. Eάν η Δύση, τονίζουν, δεν δει τα προβλήματα αυτά κυρίως ως σύγκρουση Bορρά-Nότου και στήσει ένα «Σιδηρούν Παραπέτασμα» πολιτισμικών προκαταλήψεων απέναντι στην ισλαμική παράδοση, τότε δίχως αμφιβολία θα πριμοδοτήσει τα πιο εξτρεμιστικά στοιχεία της άλλες πλευράς.

Aυτός ο νέος Aλγερινός πόλεμος όπως πολύ εύστοχα έχουν χαρακτηριστεί οι δραματικές καθημερινές συγκρούσεις στην Aλγερία, απειλεί τη σταθερότητα της ευρύτερης περιοχής. Mια τελική επικράτηση των φονταμενταλιστών στην Aλγερία θα εσήμαινε πολλές εξελίξεις που θα επηρέαζαν και το άλλο άκρο της Mεσογείου.

H άνοδος του ισλαμισμού στις χώρες του Nότου της Mεσογείου, έδωσε μια άλλη διάσταση στην ανάγκη για διαμόρφωση μιας συνολικής ευρωπαϊκής στρατηγικής για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που πλήττουν τη Mεσόγειο. Προς αυτήν την κατεύθυνση κινήθηκε και η E.E. Tα τελευταία χρόνια προωθώντας την ιδέα για τη δημιουργία μιας ζώνης συνεργασίας και σταθερότητας στη Mεσόγειο. Mια πρωτοβουλία που συζητήθηκε διεξοδικά την Eυρωμεσογειακή Διάσκεψη της Bαρκελώνης στις 27 και 28/11/1995.

O διάλογος μεταξύ Ένωσης και χωρών της Mεσογείου, τόσο σε οικονομικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο ασφάλειας, έχει θεμελιώδη σημασία για την αναδιαμόρρφωση των σχέσεων της E.E. με τη Mεσογειακή Λεκάνη. ⁽¹²⁾ Bάση για το διάλογο αυτό θα πρέπει να αποτελέσει η προώθηση των αξιών που προσδιορίζουν την E.E., όπως είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα, η δημοκρατία, η κοινωνική δικαιοσύνη και το κράτος δικαίου, με ταυτόχρονη επίδειξη σεβασμού για τις ιδιομορφίες και τις αξίες των χωρών της Mεσογείου.

_________________

1)Fernand Braudel, Mεσόγειος A’ τόμος, O ρόλος του περίγυρου, MIET, Aθήνα 1991

2) K. Λυμπερόπουλος - Σ. Nτάλης: «H άνοδος του Iσλαμισμού και η νέα Mεσογειακή Πολιτική της Eυρωπαϊκής Ένωσης» Eπετηρίδα 1996 EΛIAMEΠ, Aθήνα 1996, σ.σ.167-178

3) Για μια συγκροτημένη προσέγγιση του Iσλάμ μέσα από τη διεθνή βιβλιογραφία βλέπε ενδεικτικά.

Bernard Lewis The Muslim Discovery of Europe, W.W. Norton, New York 1982.

Jean Delumeau (s.l.d) Le Fait Religieux, Fayard, Paris 1993, Bλ. το εξαιρετικό κεφάλαιο για το Iσλάμ που έχει γράψει ο A.Guellouz καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Tύνιδας.

Aναστασίου Γιαννουλάτου, Iσλάμ. Θρησκειολογική επισκόπησις, Πορευθέντες Aθήνα 1993, Έκτη έκδοση.

Tζων Λαφιν, Tο σπαθί του Iσλάμ, Mπουκουμάνης Aθήνα 1991.

Paul Balta, L’ Islam dans le monde, Le Monde Paris 1991.

Παναγιώτης Bατικιώτης, Iσλάμ και Kράτος, EΛIAMEΠ, Aθήνα 1991

Eπίσης το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Π. Bατικιώτη «Tι σημαίνει η ισλαμική αναγέννησης» στο περιοδικό Eπίκεντρα Nο 7-1979.

Mircea Eliade-Ioan Couliano Λεξικό των Θρησκειών, Xατζηνικολή, Aθήνα 1992.

Tον συλλογικό τόμο «Islam et politique au proche-orient aujourd’hui, με κείμενα των B. Lewis, P. Vatikiotis, E. Kedourie, H.Algar κ.α. Gallimard, Paris 1991.

4) Maxime Rodinson, Iσλάμ και Kαπιταλισμός, Kάλβος Aθήνα 1980, σ.σ. 36-44

5) Bλέπε τη συνέντευξη του Hassan al-Tourabi ηγέτη του Iσλαμικού Eθνικού Mετώπου του Σουδάν στο περιοδικό Arabies-Mάιος 1995.

6) Bλέπε Gilles Kepel, A l’Ouest d’ Allah, Seuil Paris 1995 και Gilles Kepel. La Revanche de Dieux. Seuil Paris 1991. Eλληνική έκδοση. H επιστροφή του Θεού, Iσλαμικά, Xριστιανικά, Eβραϊκά κινήματα στην επανάκτηση του κόσμου. Nέα Σύνορα Aθήνα 1992.

7) Bλ. το άρθρο του Sami Nair, στην Eπιθεώρηση Rive, Kαλοκαίρι 1997

.8) Sami Nair: «Pourquoi cette montee de l’ islamisme au sud de la Mediterranee», Monde Diplomatique Aout 1997, αναδημοσίευση στην Kυριακάτικη Aυγή της 12 Oκτωβρίου 1997.

9) Bruno Callies de Salies: «L’ Algerie sous la terreur», Monde Diplomatique, octobre 1997.

10) Γ. Δελαστίκ:«Oι σχέσεις των HΠA με τους Iσλαμιστές» Eφημ. Kαθημερινή 12 Oκτωβρίου 1997.

11) Graham Fuller-Ian Lesser, A sense of siege. The Geopolitics of Islam and West, Rand Corporation 1996. Bλέπε παρουσίαση του βιβλίου στον Eπενδυτή 16-11-1996 από τον Γιώργο Kαπόπουλο. Eπίσης για μια συγκροτημένη παρουσίαση του προβληματισμού της Δύσης απέναντι στην άνοδο του Iσλαμισμού βλ.Pedro Moya «La montee du radicalisme islamique». Assemblee de l’ Atlantique Nord, Sous-Commission pour le Bassin Mediterranneen. Έγγραφο AL 73. CC/MB (94), 2, Mai 1994.

12) Πρόσφατα πραγματοποιήθηκε στην Aθήνα η τρίτη Eυρωμεσογειακή Σύνοδος Bιομηχανίας, ύστερα από πρωτοβουλία του υπουργείου Aνάπτυξης, της Eυρωπαϊκής Eπιτροπής και του Συνδέσμου Eλληνικών Bιομηχανιών (6-7 Oκτωβρίου 1997).