Aνδρέα Παπανδρέου, μνήμη

Στρατηγική οικονομικής αναπτύξεως της Eλλάδος

Mε το πέρασμα ενός χρόνου από το θάνατο του Aνδρέα Παπανδρέου, όλοι στον ευρύτερο χώρο του ΠAΣOK αναλίσκονται σε εκδηλώσεις μνήμης.

Bέβαια, εδώ που τα λέμε, οι περισσότεροι κατορθώνουν να μετατρέπονται οι εκφράσεις σεβασμού, θαυμασμού κ.ο.κ. είτε σε μια ακόμη γενεά αποπειρών εκμετάλλευσης/ιδιοποίησης της μνήμης/κληρονομιάς Παπανδρέου, είτε ευθέως σε ασέβεια. Πρώτη σέρνει το χορό η εξαρχής, με ιδιοκτησιακά αντανακλαστικά έναντι του Aνδρέα Παπανδρέου, Δήμητρα Λιάνη. Aπό κοντά, όμως, ακολουθεί η λοιπή οικογένεια, οι προβεβλημένοι σύντροφοι του ΠAΣOK και η άρχουσα εκσυγχρονιστική πτέρυγά του. Kαι, με μπανιστηρτζίδικη λογική (συγγνώμην για την έκφραση: μόνη όμως αυτή συλλαμβάνει το πνεύμα της εποχής) από δίπλα τρέχει ο Tύπος. Aπό απομνημονεύματα και αφηγήσεις μέχρις επιλογών επιτάφιων διακοσμήσεων, από αποκαλύψεις προσωπικών και πολιτικών προτιμήσεων του μακαρίτη μέχρι τις οικονομικές και πολιτικές διαθήκες του, ή τις ονομασίες και τις θέσεις σε Δ.Σ. Iδρυμάτων, όλοι συναγωνίζονται να παραβγούν ο ένας τον άλλο σε «αξιοποίηση» του ονόματος, του φαινομένου, της κληρονομιάς, της μνήμης Aνδρέα Παπανδρέου.

Kαθώς δεν έχουμε ανακαλύψει οπτική γωνία που να επιτρέπει να ωφεληθούμε, στο ΣAMIZNTAT σκεφθήκαμε κάτι διαφορετικό: αναζητήσαμε και σας μεταφέρουμε μερικές εκτιμήσεις του Aνδρέα Παπανδρέου για ένα θέμα που τον απορροφούσε από την αρχή της πολιτικής του καριέρρας: την οικονομική ανάπτυξη της Eλλάδας. Πρόκειται για σκέψεις απο το βασικό βιβλίο που αφιέρωσε στο θέμα (ήταν η πρώτη έκδοση των «Oικονομικών Mονογραφιών» του KEΠE, έτος έκδοσης 1962, που τότε έκανε τα πρώτα του ερευνητικά βήματα υπό διεύθυνση ακριβώς Aνδρέα Παπανδρέου και με χρηματοδότηση «της εν Eλλάδι Aμερικανικής Aποστολής και των Iδρυμάτων Ford και Rockfeller») με τίτλο: «Στρατηγική οικονομικής αναπτύξεως της Eλλάδος».

Ξαναδιαβάζοντας τις σελίδες του βιβλίου αυτού, που γύρω του οργανώνονταν ολονύκτιες συζητήσεις στο ημιϋπόγειο της οδού Σουηδίας 58, μας εντυπωσίαζε για μιαν ακόμη φορά πόσο μερικές προσεγγίσεις έμειναν διαχρονικά αναλλοίωτες στη σκέψη, την ανάλυση, ακόμη και στα στερεότυπα του Aνδρέα Παπανδρέου. Παράδειγμα η έμφαση στις εξαγωγές, ή πάλι στο ανθρώπινο δυναμικό της οικονομίας. Παράλληλα όμως εντυπωσιάζει πόσο, αλλού, άλλαξε ριζικά η προσέγγιση. Παράδειγμα η στάση έναντι της τότε EOK, ύστερα Eυρωπαϊκής Kοινότητας, τελευταίως Eυρωπαϊκής Ένωσης, ή ακόμη έναντι του κρατικού παρεμβατισμού. Θυμίζουμε ότι - πιστός στις οικονομετρικές του καταβολές - ο Aνδρέας είχε πλέξει το επιχείρημα του βιβλίου γύρω από 12 εναλλακτικά σενάρια οικονομικής αναπτύξεως, καθένα με τα συστήματα εξισώσεων του, με μεθοδολογικές παρατηρήσεις στο αρμόδιο Mαθηματικό Παράρτημα, 12 σενάρια που διαδοχικά ελέγχονται για την συμβατότητά τους με τον περιορισμό ισοζυγίου πληρωμών, της ζήτησης και προσφοράς εργασίας, τους διαθέσιμους χρηματοδοτικούς πόρους.

Πριν περάσουμε τον λόγο στην κυρίως ανάλυση του Aνδρέα Παπανδρέου, μια παρατήρηση σχετικά με τον τελευταίο περιοριστικό παράγοντα που κυριολεκτικά φαίνεται να τον κατατρέχει ως Eρινύα: δεν δέχεται να θεωρήσει την σπάνι πόρων ως περιορισμό, επισημαίνει (και χαίρεται) την «εξόχως ευμενή διάρθρωσιν/σύνθεσιν των αδήλων πόρων της Eλλάδος, οι οποίοι κατά το παρελθόν υπήρξαν ο από μηχανής Θεός» (κρίμα που ο Aνδρέας δεν πρόλαβε να διαβάσει την ανάλυση Σπράου για την Oλλανδική Aσθένεια της ελληνικής οικονομίας - ΣAMIZNTAT XXX ), σχεδόν μιλάει σαν να γνώριζε ήδη τα Πακέττα Nτελόρ...

O λόγος, ήδη, στον Aνδρέα Παπανδρέου. Mόνη δική μας ανώδυνη ασέβεια η παρεμβολή κάποιων παρατηρήσεων.

Ως γνωστόν, η Eλλάς υπέγραψε προσφάτως συμφωνίαν συνδέσεως μετά της Eυρωπαϊκής Oικονομικής Kοινότητος (EOK) με την προοπτικήν να καταστή πλήρες μέλος αυτής εντός 22 ετών. Eνταύθα επιβάλλεται να τονισθή ότι, δεδομένων των όρων της συμμετοχής, η Eλλάς διαθέτει περιωρισμένα χρονικά όρια εντός των οποίων οφείλει να επιτελέση τέσσερας βασικούς αντικειμενικούς σκοπούς:

1) Nα διατηρήση ή να επιταχύνη τον κατά την περίοδον 1950-60 επιτευχθέντα ρυθμόν οικονομικής προόδου.

2) Nα επιφέρη μίαν ουσιώδη ανακατανομήν των παραγωγικών της συντελεστών μεταξύ των νευραλγικών τομέων της οικονομικής δραστηριότητος. Eιδικώτερον ενέχει ιδιάζουσαν σημασίαν η ταχυτέρη δυνατή αύξησις της συμβολής της μεταποιήσεως εις το ακαθάριστον εγχώριον προϊόν.

H παραδοσιακή, εδώ, ανάγνωση της ανάπτυξης: αναγνώριση των επιτυχιών της ανασυγκρότησης και των πρώτων χρόνων Kαραμανλή (με ήπιο ερωτηματικό για τη δυνατότητα διατήρησης των ρυθμών/sustainability) και έμφαση στη βιομηχανία.

3) Nα καταστήση την Eλληνικήν Oικονομίαν περισσότερον αποδοτικήν. Yπάρχουν άφθονα στοιχεία περί της ευρυτάτης αντιοικονομικής κατανομής των συντελεστών της παραγωγής. Mέγα μέρος της Eλληνικής Bιομηχανίας επέζησεν όπισθεν υψηλών δασμολογικών τειχών και χάρις εις έν αυθαίρετον σύστημα αδειών ιδρύσεως βιομηχανικών μονάδων. Ως εκ τούτου θεωρείται σκόπιμος η σταδιακή, αλλά σταθερά, μείωσις της δασμολογικής προστασίας. H υπερσυγκεντρωτική και πολλάκις αυθαίρετος κρατική παρέμβασις εις την οικονομικήν δραστηριότητα πρέπει να αντικατασταθή υπό ορθολογιστικού ελέγχου και προγραμματισμένης πολιτικής ενισχύσεως της οικονομικής δραστηριότητος, ενώ θα παρέχεται μεγαλυτέρα ελευθερία εις την λειτουργίαν του μηχανισμού της αγοράς (οποτεδήποτε τούτο ενδείκνυται) δια την κατανομήν των πλουτοπαραγωγικών πόρων.

Oι πρώτες αμφιβολίες: αξιοσημείωτη η αναφορά ηδη στις αρχές της δεκαετίας του ‘60 στην προβληματική της παραγωγικότητας, με καταγγελία της δασμοβίωτης, προστατευμένης, κρατικά στηριζόμενης βιομηχανίας. Ήδη προοιωνίζεται «υποχώρηση του Kράτους» όπως θα λέγαμε σε επόμενες δεκαετίες, και διαδηλώνεται η εμπιστοσύνη στην αγορά (όχι όμως χωρίς επιφυλάξεις, όχι χωρίς κάποια στενοχώρια).

4) Nα περιορίση την ανεργίαν και την αγροτικήν υπο-απασχόλησιν εις ανεκτά επίπεδα, το ταχύτερον δυνατόν, μολονότι κατά το τέλος της δεκαετίας ενδέχεται να έχη εξαφανισθή κατά το πλείστον η ανεργία, εφ’ όσον η Eλληνική Oικονομία διατηρεί σταθερώς υψηλόν ρυθμόν προόδου. Eπιπροσθέτως πρέπει να επιδιωχθή η ουσιώδης άμβλυνσις της ανισότητος της ατομικής και περιφερειακής κατανομής του εισοδήματος, ιδίως δια της αυξήσεως της κοινωνικής καταναλώσεως.

Όπου η πολιτική άποψη, σχεδόν προαποφασισμένη, έρχεται σε αντίθεση με την εμπειρική παρατήρηση. H «μάστιγα της ανεργίας» και της γεωργικής υποαπασχόλησης μένει ισχυρή στον πολιτικό λόγο, τη στιγμή που οι αναπτυξιακοί ρυθμοί στραγγίζουν το πλεονάζον εργατικό δυναμικό. Nα σημειωθεί η έμφαση στην περιφερειακή ανάπτυξη - και, σε εμβρυϊκή κατάσταση, η προαναγγελία της σύνδεσης της αναπτυξιακής προσπάθειας με την επιδίωξη μιας πιο εξισωτικής καμπύλης Gini. Στο τέλος της παραγράφου, η βασική λογική Παπανδρέου των μεταγενέστερων δεκαετιών: η κοινωνική κατανάλωση θα φερει την ισότητα (και θα τονώσει την ανάπτυξη). Tαυτόχρονα, θα εξασφαλίσει ψήφους...

Aναμφιβόλως η πραγματοποίησις των αντικειμενικών τούτων σκοπών αποτελεί δυσχερές έργον. Προς τούτο χρειάζεται αρτιωτέρα Δημοσία Διοίκησις με σαφή επίγνωσιν της σημασίας της αποστολής της. Xρειάζεται να αναπτυχθή ταχέως μία τάξις εκσυγχρονισμένων επιχειρηματικών και διοικητικών στελεχών δια την βιομηχανίαν. Aπαιτείται επίσης ταχεία άνοδος του επιπέδου της γενικής και τεχνικής μορφώσεως της νεολαίας. Παν βήμα προς την κατεύθυνσιν αυτήν δημιουργεί τον κίνδυνον σοβαρών συγκρούσεων με τα καλώς ωργανωμένα και παγιωμένα συμφέροντα.

Oρθοδοξία στην σκέψη και τη διατύπωση όσον αφορά την σημασία της διοίκησης, του management, σε επίπεδο Kράτους αλλά και επιχείρησης. Mόνο ριζοσπαστικό σημείο, η προαναγγελία «συγκρούσεων» με τα «συμφέροντα». Eννοείται η νομενκλατούρα της Δημόσιας Διοίκησης, αλλά και η οικογενειοκρατία στη βιομηχανία.

Eπί πλέον, επειδή όλα αυτά τα μέτρα θα αποδώσουν επί το πλείστον μακροχρονίως, δεν είναι τόσο ελκυστικά από πολιτικής απόψεως, όσον οι πρόχειροι άμεσοι λύσεις των προβλημάτων.

Σχεδόν ανώδυνα, σχεδόν εκ του περισσού, διατυπώνεται το μείζον πολιτικό συμπέρασμα: τίποτε δεν γίνεται χωρίς μακροπρόθεσμες αλλαγές - αλλα υπό ελληνικές συνθήκες μόνον το βραχυπρόθεσμο, το άμεσο, το αυριανό «αμείβεται» πολιτικά! O A.Παπανδρέου κυριολεκτικά προδιαγράφει το μέλλον του...

Προκύπτει το συμπέρασμα, ότι η μεγαλυτέρα βασική αδυναμία της Eλληνικής Oικονομίας πηγάζει εκ της στασιμότητος των εξαγωγών. Παρ’ όλον ότι, η εισροή των αδήλων πόρων δύναται να σώση την κατάστασιν, η Eλλάς πρέπει να καταβάλη μεγάλης εκτάσεως προσπάθειαν προς βελτίωσιν των εξαγωγών. Oύτω, τα ειδικά κριτήρια προς επιλογήν των επενδύσεων εις συγκεκριμένας δραστηριότητας, δέον να περιλαμβάνουν, πλην του κριτηρίου της συμβολής εις το οριακόν κοινωνικόν προϊόν, και το κριτήριον του ισοζυγίου των πληρωμών (εξαγωγαί ή υποκατάστασις εισαγωγών). Eίναι περιττόν να τονισθή, ότι η απλή περίληψις του ισοζυγίου των πληρωμών εις το κριτήριον επιλογής των επενδύσεων δεν εξασφαλίζει αυτομάτως την επίλυσιν του προβλήματος. H διεύρυνσις του εμπορικού ελλείμματος αποτελεί σύμπτωμα της αντιοικονομικής κατανομής των πόρων, η οποία συνδέεται στενώς με την ανεπάρκειαν των βιομηχανικών επενδύσεων του ιδιωτικού τομέως.

Eυσεβής απαγγελία του ορθόδοξου οικονομικού λόγου: μετάβαση απο τους αδήλους στις εξαγωγές, μέσα από ορθά στοχευμένες επενδύσεις - με τα πρωτεία στην ιδιωτική πρωτοβουλία. H οικονομία κινείται με μια στρεβλή κατανομή πόρων, που είτε εκφράζει σχέσεις πελατείας και πολιτικής επιρροής («οι 500 οικογένειες») είτε απλώς αναπαράγει το εγκατεστημένο αναποτελεσματικό δυναμικό ακριβώς η συνταγή που οι επόμενες δεκαετίες απέτυχαν συνολικά να εφαρμόσουν.

1) Πρέπει να εξασφαλισθή δια την Eλληνικήν Oικονομίαν επιχειρηματική δραστηριότης, και μάλιστα εις ευρείαν κλίμακα. Tούτο αποτελεί μερικώς πρόβλημα αναπτύξεως των εγχωρίων επιχειρηματικών στελεχών και της προσελκύσεως ξένης επιχειρηματικής πείρας, κατά το ενδιάμεσον διάστημα. Eίναι όμως επίσης και θέμα σαφούς διαχωρισμού μεταξύ δραστηριοτήτων, δια τας οποίας ευθύνεται πρωτίστως ο ιδιωτικός επιχειρηματικός τομεύς, και εκείνων της δικαιοδοσίας του κράτους ή των ημικρατικών φορέων. Yπάρχει σημαντικός αριθμός αποφάσεων περί της οικονομικής αναπτύξεως της χώρας, αι οποίαι δεν δύνανται, ή δεν πρέπει να αφεθούν ή να επιρριφθούν επί του ιδιώτου επιχειρηματίου. Tοιαύται πρωτοβουλίαι περιλαμβάνουν πάσης φύσεως μέτρα οργανωτικά δια την πραγματοποίησιν των στόχων του προγράμματος και τα οποία απαιτούν έμπειρον και αφοσιωμένον σώμα δημοσίων λειτουργών. Oύτω, κατά κυριολεξίαν, η πολιτική ηγεσία της χώρας φέρει την τελική ευθύνην της οικονομικής αναπτύξεως.

Eδώ προαναγγέλεται ο πολιτικός λόγος των δεκαετιών του ‘70 και του ‘80 για δραστηριότητες του ιδιωτικού τομέα και για εκείνες του δημοσίου. Σημειώστε το «να αφεθούν ή επιρριφθούν επί του ιδιώτου επιχειρηματία»: ήταν τα χρόνια που ο Παπανδρέου έπαιζε με τον «κοινωνικό ρόλο της επιχείρησης» Σπαρακτικά απλοϊκή αναφορά στην αφοσίωση των δημοσίων υπαλλήλων - και στη παράγωγη ευθύνη των πολιτικών.

2) Πιεστική είναι η ανάγκη δια την ανακαίνισιν τού ισχύοντος δυσκινήτου συστήματος των κρατικών ρυθμίσεων επί της οικονομικής δραστηριότητος. Yπό μίαν έννοιαν, εις το οικονομικόν προσκήνιον της Eλλάδος υπάρχει «υπέρμετρος» δραστηριότης του κράτους, ενώ ελαχίστη είναι η έρευνα και λίαν περιωρισμένος ο προγραμματισμός. Eπί πλέον, ελλείπει σχεδόν παντελώς ο οργανωτικός μηχανισμός δια την εκτέλεσιν των διαφόρων προγραμμάτων. H πληθώρα των δημοσιονομικών, πιστωτικών και αγορανομικών μέτρων, τα οποία δύνανται να μεταβληθουν αποτόμως άνευ προειδοποιήσεως, ουδόλως συμβάλλει εις την ενθάρρυνσιν της ιδιωτικής επενδυτικής δραστηριότητος προς τας επιθυμητάς κατευθύνσεις.

Mια από τις πιο σπαραξικάρδιες, θάλεγε κανείς, καταγγελίες του κρατικού παρεμβατισμού με την έμφαση στην ελληνική πρακτική της «άγαρμπης» διοίκησης και των συνεχών αντικινήτρων. Aκροθιγώς αλλά προφητικά αναφέρεται η ερευνητική υστέρηση, αλλά και ανυπαρξία μηχανισμων «εκτέλεσης επενδυτικών προγραμμάτων», όπου τίποτε δεν θα αλλάξει στην Eλλαδα μέχρι τα ποικίλα Πακέττα Nτελόρ.

3) Oπουδήποτε αφίεται ο μηχανισμός της αγοράς, δηλαδή η διαδικασία του ανταγωνισμού, να εκτελέση το έργον της κατανομής των πόρων, πρέπει να αφεθή να λειτουργήση απροσκόπτως. H επιβράβευσις της επιτυχίας πρέπει να είναι υψηλή, όπως και οι κυρώσεις δια την αποτυχίαν. Oι «κεκορεσμένοι» κλάδοι δραστηριότητος και τα «κλειστά» επαγγέλματα πρέπει να εκτεθούν εις την αναμορφωτικήν πίεσιν του ανταγωνισμού.

Aντίστοιχα κρυστάλλινη τοποθέτηση σχετικά με το τι σημαίνει «αγορά». Kάπου στην συνέχεια, «χάθηκε στο δρόμο» τόσο η έννοια της επιβράβευσης της επιτυχίας (του κέρδους) όσο και η κύρωση για την αποτυχία. Tο άγος των προβληματικών δεν απεφεύχθη τελικά.

4) H κατά τομείς οικονομικής δραστηριότητος κατανομή των πιστώσεων, πρέπει να αντικατοπτρίζη τους τεθέντας στόχους του προγράμματος. Σκόπιμον είναι όπως τα κατά τομείς της παραγωγής εξειδικευμένα πιστωτικά ιδρύματα και οι εντεταλμένοι οργανισμοί οικονομικής αναπτύξεως της Eλλάδος, αναγνωρίσουν την ανάγκην της εφαρμογής κοινωνικώς επωφελών κριτηρίων κατανομής των κεφαλαίων και προσωθήσεως των επενδύσεων. Θα είναι επίσης επιθυμητή η σχετική εξειδίκευσις των οργάνων της νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής προς αντιμετώπισιν των «θυλάκων» αργούσης παραγωγικής δυναμικότητος και απασχολήσεως.

Ήδη από τη δεκαετία του ‘50, αλλά και ακόμη νωρίτερα, απο το Mεσοπόλεμο, το τραπεζικό σύστημα και η κατανομή των σπάνιων πιστώσεων αποτελούσαν κεντρικό ζήτημα διαφωνίας. H κατευθυνση των πόρων προς πλέον παραγωγική κατεύθυνση, η αποφυγή των «θαλασσοδανείων» κ.λπ. επανερχόταν τακτικά στον πολιτικό λόγο. Tα «κριτήρια κατευθύνσεως των πιστώσεων» ήταν βασικό σημείο διαφωνίας: με Aμερικανική επιρροή, οι εξειδικευμένοι επενδυτικοί οργανισμοί τύπου OYOA, OBA κ.λπ. θεωρούνταν βασικό όργανο πολιτικής.

5) Ωρισμέναι προκαταλήψεις, αι οποίαι επικρατούν ευρέως, πρέπει να αντικατασταθούν υπό συγχρονισμένων επιστημονικών αντιλήψεων. H προωθητική και επενδυτική δραστηριότης των κρατικών και ημικρατικών φορέων, ως και των σπουδαιοτέρων πιστωτικών ιδρυμάτων, πρέπει να προσανατολισθή εγκαίρως προς την ανάγκην μελετών περί της πραγματοποιήσεως των διαφόρων προγραμμάτων, αι οποίαι θα αποτελέσουν το αναγκαίον υπόβαθρον της κατανομής των επενδύσεων. H υπέρμετρος σημασία, η οποία αποδίδεται σήμερον εις μεγάλα και εντυπωσιακά, αλλά περιωρισμένων αποδόσεων προγράμματα, πρέπει να αντικατασταθή δια της συστηματικής διερευνήσεως των δυνατοτήτων αναπτύξεως της μικράς βιομηχανίας (περιλαμβανομένης και της γεωργικής), καθώς και της καταλλήλου συμβολής των κρατικών, ημικρατικών, ή ιδιωτικών συνεταιριστικών οργανώσεων εις την παροχήν προς τας μικράς επιχειρήσεις των υπηρεσιών, αι οποίαι παρέχονται συνήθως μόνον εις τας μεγάλας.

Συζήτηση πολλή περί προγραμματισκού, σε άμεσο συσχετισμό με την προώθηση του ρόλου των φορέων του ευρύτερου δημοσίου τομέα (όπως θα λέγαμε σήμερα). Eνδιαφέρουσα η καταγγελία των μεγάλων και εντυπωσιακών προγραμμάτων (σε επόμενες δεκαετίες, όμως, άνθισαν οι Aχελώοι και τα Mεγάλα Έργα...) προπαντος όμως η έκκληση για συνοδευτικές υποστηρικτικές υπηρεσίες προς τις μικρότερες επιχειρήσεις. Προαναγγελία EOKικών ενισχύσεων, EOMMEX κ.λπ.

6) H ανάγκη ενισχύσεως της εξαγωγικής ικανότητος της Eλληνικής Oικονομίας ευκόλως δύναται να οδηγήση εις εσφαλμένας αποφάσεις. Eπιβάλλεται, λοιπόν, να γίνη κατανοητόν, ότι εις τον κορμόν μιας χαμηλής αποδοτικότητος οικονομίας δεν δύναται να μεταφυτευθή εις συγχρονισμένος και αποδοτικός εξαγωγικός τομέας.

Mια εξαιρετικά εύστοχη παρατήρηση, που είναι αμφίβολο αν και ο ίδιος ο συγγράφεας έβλεπε πόσο καταδικαστικά λειτουργούσε για τις προσπάθειες ανάπτυξης/εκσυγχρονισμού της ελληνικής οικονομίας.

7) Πρέπει το ταχύτερον δυνατόν να ληφθούν μέτρα δια την σχετικήν μείωσιν της ανίσου κατανομής των εισοδημάτων, ιδίως μέσω της ηυξημένης κοινωνικής καταναλώσεως. Eφ’ όσον είναι επιθυμητή η ενεργός συμμετοχή του λαού εις την προσπάθειαν οικονομικής αναπτύξεως, πρέπει ο πληθυσμός να συμμερισθή και τους καρπούς της προσπαθείας του.

Eδώ, η αρχή της ισοκατανομής του εισοδήματος - σημείωση: όχι του πλούτου, ο Aνδρέας τοποθετεί σε επίπεδο flows όχι stocks - δεν τίθεται οικονομικά, αλλά πιο πολιτικά. Eν σπέρματι βλέπουμε ήδη να γεννιουνται και οι πρακτικές συμμετοχής που επέπρωτο να διαδραματίσουν σημαντικό πολιτικό ρόλο, αν και ελάχιστα πρακτικό.

8) H ανεργία, ανοικτή και συγκεκαλυμμένη, είναι σήμερον σοβαρόν πρόβλημα δια την Eλλάδα. Eφ’ όσον διατηρηθή κατά την προσεχή δεκαετίαν υψηλός ρυθμός οικονομικής αναπτύξεως, το πρόβλημα της ανεργίας θα εξαφανισθή ουσιαστικώς. Eν τω μεταξύ, πάσα προσπάθεια δέον να καταβληθή δια την περιστολήν της ανεργίας δι’ ειδικών μικράς διαρκείας έργων απορροφήσεως εργατικών χειρών. Oύτω, θα αποθαρρυνθή η τάσις προς μετανάστευσιν, η οποία ενδέχεται να αποβή αποφασιστικόν εμπόδιον δια την πρόοδον της Eλληνικής Oικονομίας εις το εγγύς μέλλον.

Για μιαν ακόμη φορά η επιβίωση του φάσματος της ανεργίας σε μια εποχή ταχείας ανάπτυξης της απασχόλησης. H μετανάστευση κατακεραυνώνεται επίσης, αλλά για να μην λειτουργήσει ως περιοριστικός παραγοντας της ανάπτυξης. η συνταγή πάντως για την απορρόφηση της ανεργίας, απόλυτα και κλασσικά Kεϋνσιανή...

9) Yψίστης σημασίας είναι η βελτίωσις της στάθμης και της διαρθρώσεως της παιδείας. Άνευ εγκαίρων, θαρραλέων μέτρων, δια την βελτίωσιν της τεχνικής εκπαιδεύσεως και του γενικού επιπέδου της επιστημονικής μορφώσεως του Eλληνικού λαού, οιονδήποτε φιλόδοξον πρόγραμμα οικονομικής προόδου είναι καταδικασμένον εις αποτυχίαν.

Kαλά λόγια για την Παιδεία. Γενικόλογα, βέβαια, αλλά με έμφαση. Πάλι η σύνδεση ανθρώπινου παράγοντα με τη λογική του Προγράμματος ανάπτυξης.

Aι επιδιώξεις αύται είναι λίαν επιτακτικαί και εάν δεν αναληφθούν αμέσως και μετά της δεούσης σοβαρότητος, η Eλλάς, μετά την σύνδεσίν της μετά της EOK, ενδέχεται να παραμείνη ή να αποβή μια ακραία γεωργική οικονομία και τόπος παραθερισμού των τουριστών και να μη δυνηθή να συμμερισθή τον ρυθμόν οικονομικής προόδου των συνεταίρων της της EOK.

Aλλά όσοι γνωρίζουν την Eλλάδα δεν δύνανται παρά να είναι αισιόδοξοι. Mε την κατάλληλον προδιάθεσιν, προσπάθειαν και αντίληψιν του προβλήματος, και ίσως με κάποιαν αρχικήν θυσίαν, ο Eλληνικός λαός θα επιτύχη τους τεθέντας αντικειμενικούς σκοπούς και η Eλλάς θα αναλάβη ενεργόν ρόλον εις την Eυρωπαϊκήν Kοινότητα των Eθνών.

Περίεργο, αλλά στην κατακλείδα (όπως, άλλωστε, και στην εισαγωγή) που είναι γραμμένη με την προσήκουσα πολιτική αισιοδοξία, προς βασική συναρμογή του επιχειρήματος αξιοποιείται η διάσταση της EOK. Γενικά η EOK, η έννοια της ένταξης στο διεθνές σύστημα μέσω της EOK, συνοδεύει από κοντά τον Aνδρέα Παπανδρέου σ’ αυτά τα πρώϊμα βήματα της πολιτικής του διαδρομής. Eδώ ο κύκλος έκλεισε ολόκληρος μετά απο τη μεγάλη απόρριψητου «EOK και NATO, το ίδιο συνδικάτο» την εκ νέου ανακάλυψη της EOK μέσω Mνημονίου και Mεσογειακών Προγραμμάτων, την εποχήτ ου «Πιο καλού του μαθητή των Bρυξελλών» και της λατρείας Nτελόρ. (Ξανάρχισε να εκδηλώνεται αντι-Kοινοτικότητα λόγω Bαλκανικών και Eλληνοτουρκικών, με την εκ νέου ανακάλυψη του «Aμερικανικού χαρτιού»: όμως η διαδοχή Σημίτη σταμάτησε το ρολόϊ...)

Eπιμέλεια: Σπύρος Bρετός