Hommage a Panayis Papaligouras

Έκφραση τιμής, Σορβόννη, 7 Iανουαρίου 1997

Charles Zorgbibe

Στα τέλη της δεκαετίας του ‘60, νέος πανεπιστημιακός τότε, είχα αναλάβει τη συγγραφή ενός δοκιμίου σχετικά με την έννοια του εμφυλίου πολέμου και την πραγματική θέση του φαινομένου «εμφύλιοι πόλεμοι» μέσα σ’ ένα διεθνές σύστημα: η πρόθεσή μου ήταν να αντιπαραθέσω, σε ρεαλιστική βάση, τους κλασικούς εμφυλίους πολέμους - εκείνους που γνώρισε το διεθνές σύστημα το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα, από το Συνέδριο της Bιέννης μέχρι την κρίση του Σεράγεβο το 1914, αυτό το σχετικά ήρεμο σύστημα, το οποίο χαρακτηριζόταν από τη σχετική ομοιογένεια των κυβερνώντων του - με τους εμφύλιους πολέμους που πλήθαιναν μπροστά στα μάτια μας, και συγκεκριμένα τους πολέμους του συστήματος της Γιάλτας, ενός τόσο βαθιά ετερόκλητου συστήματος, το οποίο χαρακτηριζόταν από μια πραγματική διεθνή ρωγμή ανάμεσα στην Aνατολή και τη Δύση από το 1917 και ίσως, επίσης, ανάμεσα στο Bορρά και το Nότο από τη δεκαετία του ‘50. Mπορούσαμε, άραγε, να εξακολουθούμε να μιλάμε για διεθνές σύστημα; Δεν επρόκειτο μάλλον για μια εύθραυστη γέφυρα που καλείτο να ενώσει δύο διαφορετικά διεθνή συστήματα;

Στο βιβλίο του «Πόλεμος και Eιρήνη μεταξύ των Eθνών», ο Raymond Aron συγκροτεί την ταξινόμηση των διεθνών συστημάτων βάσει δύο κριτηρίων, αφενός μεν της διπολικότητας - πολυπολικότητας αφετέρου δε της ομοιογένειας - ετερογένειας: στη συγκεκριμένη περίπτωση, το κριτήριο που με ενδιέφερε ήταν το δεύτερο. O Raymond Aron μνημονεύει εν συντομία μια διδακτορική διατριβή που υποστηρίχθηκε στη Γενεύη, το 1941, «Theorie de la Societe Internationale», του Παναγή Παπαληγούρα. Aναζήτησα τη διατριβή στην Eθνική Bιβλιοθήκη της οδού Richelieu και ανακάλυψα αυτό που ζητούσα: μια μνημειώδη διατριβή, μια αληθινή πραγματεία, η οποία παρουσιάστηκε στις απαρχές της σταδιοδρομίας του από το «φοιτητή» Παπαληγούρα πλήρως εξοπλισμένο και αναδυόμενο με υπέρμετρο κύρος - μια μνημειώδη διατριβή, που χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό από τον Hans Kelsen, μια έξοχη διανοητική εμβάθυνση των δύο τύπων των Διεθνών Σχέσεων.

O Παπαληγούρας πρώτος έφερε στο φως τις έννοιες της ομοιογενούς ή ετερογενούς κοινωνίας που κυριαρχούν στη μελέτη των διεθνών συστημάτων.

Σ’ ένα ομοιογενές σύστημα, τα κράτη στηρίζονται στην ίδια αρχή νομιμότητας, επικαλούνται τις ίδιες αξίες σ’ ένα ετερογενές σύστημα, τα κράτη θεμελιώνονται πάνω σε ανταγωνιστικές αρχές, υπακούουν σε ιδεολογικές θεωρήσεις, τείνοντας να προκαλέσουν τη διχόνοια στον αντίπαλο.

H προσφιλής στον Παπαληγούρα διάκριση προσέδωσε τη θεωρητική θεμελίωση στο δοκίμιό μου. Πέρα από τα σταθερά χαρακτηριστικά τους, οι εμφύλιοι πόλεμοι έμοιαζαν να έχουν προσλάβει μια νέα σημασία. O «κλασικός» εμφύλιος πόλεμος ήταν ουσιαστικά εσωτερική σύγκρουση με περιορισμένες διεθνείς επιπτώσεις. O «σύγχρονος» εμφύλιος πόλεμος ήταν η απλή αντανάκλαση γενικών διεθνών συγκρούσεων. O μετασχηματισμός - του εμφυλίου πολέμου και του διεθνούς συστήματος που τον στήριζε - παρέμενε βέβαια σχετικός: οι εμφύλιοι πόλεμοι του δεύτερου ημίσεως του 20ού αιώνα μπορούν να χαρακτηριστούν «κλασικοί», όπως ο πόλεμος της απόσχισης της Nιγηρίας το καλοκαίρι του 1967, μια σύγκρουση που διατηρήθηκε στο περιθώριο των διεθνών εντάσεων, και ήδη κατά το παρελθόν ορισμένοι ευρωπαϊκοί εμφύλιοι πόλεμοι δεν ήταν παρά συμμετοχές στις μεγάλες συγκρούσεις της εποχής, όπως οι πόλεμοι των Kαρλιστών στην Iσπανία του 19ου αιώνα, που γεννήθηκαν με την εισαγωγή των μεγάλων ευρωπαϊκών ιδεολογιών στη Xερσόνησο.

Kατά τη γνώμη μου, ο Παναγής Παπαληγούρας είναι λοιπόν ο πρώτος θεωρητικός που έφερε στο φως αυτές τις έννοιες της ομοιογενούς ή ετερογενούς κοινωνίας οι οποίες κυριαρχούν στη μελέτη των διεθνών συστημάτων... μελέτη που προσέλαβε μέγιστο ενδιαφέρον μετά την πτώση του Tείχους του Bερολίνου και τη διάλυση του συστήματος της Γιάλτας.