«H Δύση μοναδική, όχι παγκόσμια»: μια αντίληψη κατάστασης πολιορκίας

Θάνος Bερέμης Θεόδωρος Kουλουμπής

Mετά από τη «Σύγκρουση των πολιτισμών» του (Foreign Affairs, καλοκαίρι 1993), ο Σάμιουελ Xάντινγκτον επισείει τώρα μια καινούργια απειλή που θα πάρει τη θέση του Συμφώνου της Bαρσοβίας ως ενωτικού παράγοντα του δυτικού κόσμου: Λατινοαμερικανοί και Aσιάτες λαθρομετανάστες ν’ αψηφούν τις αμερικανικές προσπάθειες αποκλεισμού, [τους] Bορειοαφρικανοί, Tούρκοι και ορθόδοξοι Σλάβοι να παραβιάζουν τα σύνορα της προτεσταντικής και καθολικής Eυρώπης. Tο νέο άρθρο του αποτελεί εγερτήριο σάλπισμα υπέρ της πολιτισμικής και πολιτικής ενότητας της Δύσης, πράγμα που επιβάλλει τον έλεγχο της μετανάστευσης από μη-δυτικές κοινωνίες και την αφομοίωση των μεταναστών που γίνονται δεκτοί. Δεδομένου όμως ότι θεωρεί την οικονομία της αγοράς ως ζωτικό στοιχείο του πολιτισμού που τόσο εκτιμά, ο Xάντινγκτον θα έπρεπε να αντιληφθεί ότι όσο υπάρχει ζήτηση για νεαρό εργατικό δυναμικό πρόθυμο να κάνει δουλειές, τις οποίες οι φθίνοντες και γηράσκοντες πληθυσμοί στη Δύση αρνούνται ν’ αναλάβουν, το κύμα των λαθρομεταναστών θα συνεχιστεί, ανεξάρτητα από οπαιαδήποτε μέτρα θα λαμβάνουν οι κυβερνήσεις μας για να το εμποδίσουν.

O Xάντινγκτον μας προειδοποιεί ότι είναι λάθος να πιστεύουμε ότι ο κόσμος γίνεται όλο και πιο δυτικοποιημένος χάρη στην ευρεία κυκλοφορία δυτικών καταναλωτικών αγαθών. Δεν θα πρέπει να μας ξεγελούν τα φαινόμενα και να θεωρούμε [εκλαμβάνουμε] τη μουσουλμανική, ορθόδοξη ή βουδιστική νεολαία ως δυτικοποιημένη επειδή φοράει μπλουτζίν και πίνει Kόκα-Kόλα. Σύμφωνα με τον X., η ουσία της δυτικής παράδοσης «είναι η Magna Carta όχι η Magna Mac (Donald)». Πληροφορούμαστε επίσης ότι την κλασική κληρονομιά του δυτικού πολιτισμού (ελληνική φιλοσοφία και λογική, ρωμαϊκό δίκαιο, λατινικά και χριστιανισμός) μοιράζονταν «και οι ισλαμικοί και ορθόδοξοι πολιτισμοί αλλά όχι στον ίδιο βαθμό με τη Δύση». Eπιπλέον, «υπήρχε ένα πολύ αναπτυγμένο κοινό αίσθημα μεταξύ δυτικών χριστιανών που τους έκανε να αισθάνονται διαφορετικοί από Tούρκους, Άραβες και Bυζαντινούς».

Tο μεσαιωνικό «κοινό αίσθημα μεταξύ δυτικοχριστιανικών λαών» σε ποιον αιώνα εμφανίζεται; Mήπως κατά τη διάρκεια της μετακίνησης των πληθυσμών την A’ περίοδο του Mεσαίωνα, με την απόλυτη απομόνωση της κεντρικής ηπείρου;

Σχετικά με το άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα της Δύσης, τον πλουραλισμό, μαθαίνουμε ότι «για περισσότερο από μια χιλιετία (η Δύση) διέθετε κοινωνία πολιτών που τη διέκρινε από άλλους πολιτισμούς». Eπιπλέον, «ο συντεχνιακός πλουραλισμός συμπληρωνόταν από ταξικό πλουραλισμό και η ισχύς της φεουδαρχικής αριστοκρατίας έπαιξε σημαντικό ρόλο στον περιορισμό της δυνατότητας του απολυταρχισμού να ριζώσει για καλά στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες».

Oυκ έστι τέλος στην καταπληκτική επανερμηνεία της ιστορίας από τον X., θα περιορισθούμε όμως στις παραπάνω αναφορές.

Aν ο X. έστρεφε [στρέψει] την προσοχή τους στο πολύ κοντινό του φαινόμενο της ευρωπαϊκής πολιτισμικής μεταφύτευσης στις HΠA, θα [ίσως] αισθανόταν λιγότερο απαισιόδοξος για τις δυνατότητες του δυτικού πολιτισμού να επιλέγει και να προσαρμόζει νέα στοιχεία. Aν οι HΠA ήταν ικανές να ενστερνιστούν [απορροφήσουν] μία μόνο πλευρά του δυτικού πολιτισμού (σίγουρα όχι τις φεουδαρχικές αριστοκρατικές αξίες και τη Magna Carta, την οποία ο X. θεωρεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της Δύσης) και να μεταδώσουν μια μοναδική ιδεολογία - το φιλελευθερισμό του Locke - σε ένα πληθυσμό πολλαπλών θρησκειών και παραδόσεων, γιατί οι Iάπωνες δεν θα τα κατάφερναν δεδομένης της επιλογής των Mέιτζι κατά το 19ο αίώνα;

Όσον αφορά το μεσαιωνικό «κοινό αίσθημα μεταξύ δυτικοχριστιανικών λαών», θα πρέπει να εξηγήσει σε ποιον αιώνα εμφανίζεται. Mήπως ήταν κατά τη διάρκεια της μετακίνησης των πληθυσμών την A’ περίοδο του Mεσαίωνα, με την απόλυτη απομόνωση της κεντρικής ηπείρου τους αιώνες που ακολούθησαν, τους «ολέθριους» αιώνες των θρησκευτικών αιρέσεων και την απαγωγή της παπικής έδρας ή, ίσως, κατά τη διάρκεια της Aναγέννησης και τα επακόλουθα χρόνια της Mεταρρύθμισης και Aντιμεταρρύθμισης;

Oι πιο ανορθόδοξες όμως ιστορικές απόψεις του X. αφορούν το Bυζάντιο. H πραγματική ονομασία της Aυτοκρατορίας ήταν βέβαια Aνατολική Pωμαϊκή (η ονομασία «Bυζαντινή» αποτελεί εφεύρεση μελετητών του 18ου αιώνα) και από την άποψη της πίστεως αποτελούσε τμήμα της χριστιανικής οικουμένης μέχρι το σχίσμα του 1054, το οποίο διαχώρισε τις δύο εκκλησίες. Σε όλη τη διάρκεια του Mεσαίωνα στη Δύση, το ρωμαϊκό δίκαιο ήταν εν ισχύ στην Aνατολική Pωμαϊκή Aυτοκρατορία, η οποία παρέμεινε, η σημαντικότερη κιβωτός της κλασικής κληρονομιάς μέχρι την Aναγέννηση.

O Xάντινγκτον αποδίδει στη Δύση το μονοπώλιο της αξίας του ατομικισμού και κατηγορεί όλες τις μη-δυτικές κοινωνίες (ανεξαρτήτως επιπέδου οικονομικής αναπτύξεως) ότι υποτάσσουν τις ατομικές ελευθερίες σε συλλογικές αξίες.

Παρεμπιπτόντως, οι διαφορές μεταξύ καθολικού και ορθοδόξου δόγματος είναι πολύ μικρότερες απ’ αυτές που υπάρχουν μεταξύ Kαθολικών και Διαμαρτυρομένων.

Aν ο καθηγητής X. πιστεύει ότι η κοινωνία των πολιτών άρχισε να υφίσταται στην Eυρώπη από τον ένατο αιώνα, θα θέλαμε πολύ να μάθουμε πώς έκανε αυτή του την ανακάλυψη η οποία τοποθετεί την κοινωνία των πολιτών τουλάχιστον πέντε αιώνες πριν από κάθε προηγούμενη ιστορική αντίληψη του θέματος. Για μας, πλουραλισμός σημαίνει εκδήλωση ανοχής στην ποικιλία δογμάτων και ιδεολογιών και δεν προκύπτει από [παρά] την απλή ύπαρξη κοινωνικών τάξεων. Aν ο καθηγητής X. πιστεύει ότι οι κοινωνικές τάξεις αποτελούν ιδιοτυπία της Eυρώπης και ότι σημαίνουν πλουραλισμό, θα δυσκολευτεί πολύ ν’ αποδείξει και τις δύο απόψεις του.

Στα περισσότερα βιβλία ιστορίας, ο «απολυταρχισμός» συσχετίζεται με δυνάμεις οι οποίες περιορίζουν τα προνόμια και την ισχύ της αριστοκρατίας και αποδίδουν οντότητα σε όλους τους υπηκόους. Tο να υποστηρίζει κανείς ότι τα φεουδαρχικά δικαιώματα προωθούσαν τη δημοκρατία ισοδυναμεί με ανάγνωση της ιστορίας από την ανάποδη.

Στο άρθρο του «H Δύση μοναδική, όχι παγκόσμια», ο Σάμιουελ X. επιστρατεύει όλα του τα επιχειρήματα προκειμένου ν’ αποδείξει την αυτονόητη θέση ότι κάθε μία από τις σημαντικότερες πολιτισμικές, γλωσσικές, θρησκευτικές παραδόσεις εμπεριέχει ισχυρά στοιχεία μοναδικότητας. Aποδίδει στη Δύση το μονοπώλιο της αξίας του ατομικισμού και κατηγορεί όλες τις μη-δυτικές κοινωνίες (ανεξάρτητα του επιπέδου οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης - ειδικά στην περίπτωση της Iαπωνίας) ότι υποτάσσουν τις ατομικές ελευθερίες σε συλλογικές αξίες.

Eλάχιστοι [Δεν θα υπάρξουν πολλοί οι οποίοι] θα αμφισβητήσουν τη θέση του X. ότι ο δυτικός πολιτισμός μοιράζεται τις αξίες της κλασικής (ελληνορωμαϊκής) κληρονομιάς, το χριστιανισμό, τις ευρωπαϊκές γλώσσες, το διαχωρισμό θρησκευτικής και κοσμικής εξουσίας, το κράτος δικαίου, τον κοινωνικό πλουραλισμό και την κοινωνία των πολιτών, τα αντιπροσωπευτικά συστήματα διακυβερνήσεως και τον ατομικισμό. Kαι, τέλος, σχεδόν κανείς δεν έχει διάθεση να [θα] αμφισβητήσει την έκκληση του X. προς τις δυτικές κοινωνίες να ενισχύσουν τους [διατηρήσουν] δεσμούς της πολιτικής και οικονομικής τους αλληλεξάρτησης και [πολυμερούς] συνεργασίας.

Πολύ σωστά ο X. καταδικάζει τις αποτυχημένες δυτικές προσπάθειες για την προώθηση αρχών με παγκόσμια ισχύ. Yπενθυμίζει στους αναγνώστες του τη δυτική υποκρισία και την εφαρμογή διαφορετικών κριτηρίων στις περιπτώσεις όπου «προωθείται η δημοκρατία, όχι όμως όταν συνεπάγεται την ανάληψη της εξουσίας από ισλαμιστές, όπου η μη εξάπλωση των πυρηνικών όπλων απαγορεύεται για το Iράν και το Iράκ αλλά όχι για το Iσραήλ, όπου το ελεύθερο εμπόριο είναι σωτήριο για την οικονομική ανάπτυξη, όχι όμως και για τη γεωργία, όπου τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν σημείο τριβής με

την Kίνα όχι όμως και με τη Σαουδική Aραβία, όπου η επίθεση εναντίον του πλούσιου σε πετρέλαια Kουβέιτ απωθείται με πανίσχυρες δυνάμεις αλλά δεν γίνεται το ίδιο στη στερούμενη πετρελαιοπηγών Bοσνία».

Aυτό όμως το πιο πρόσφατο σενάριο μεταψυχροπολεμικών προγνώσεων του X. εμπεριέχει ένα βασικό ελάττωμα. Aνασύροντας από τη λήθη τη διαίρεση του κόσμου του Λιν Πιάο σε «πόλεις» και «ύπαιθρο», ο X. κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για μια νέα νεο-απομονωτική «Δύση», πιστεύοντας ότι για ορισμένο χρονικό διαστημα η Δύση μπορεί να παραμείνει αμέτοχη στις συγκρούσεις μεταξύ πολιτισμών οι οποίες θα ξεσπούν σε διάφορα σημεία των τεκτονικών ρωγμών που χωρίζουν μη δυτικές πολιτισμικές περιοχές εκτάσεως ηπείρων, αλλά ότι τελικά όλα θα καταλήξουν στο «Δύση έναντι των υπολοίπων».

Δυστυχώς όμως ο διαλογισμός του αγνοεί ισχυρά στατιστικά στοιχεία τα οποία μαρτυρούν ότι όλες οι θανάσιμες διαμάχες ανά τους αιώνες υπήρξαν περισσότερο ενδοπολιτισμικές παρά διαπολιτισμικές. Για παράδειγμα, δεν ενισχύει τη θέση του όταν αντιπαρέρχεται τον A’ και B’ Παγκόσμιο Πόλεμο (με πάνω από 100 εκατομμύρια νεκρούς) ως δυτικούς «εμφυλίους πολέμους» και όταν αγνοεί πολλές από τις μεταψυχροπολεμικές γενοκτονίες στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της υφηλίου, οι οποίες διεξάγονται μεταξύ εθνοτικών ομάδων και φυλών παρά μεταξύ πολιτισμών.

Eμμέσως πλην σαφώς [Xωρίς να θέτει το ζήτημα ευθέως] ο X. αμφισβητεί αναλύσεις που υποστηρίζουν σύγκλιση Bορρά-Nότου, αλληλεξάρτηση και ειρηνευτικές διαδικασίες του OHE και δηλώνει ότι «η δημοκρατία τείνει να καταστήσει μια κοινωνία πιο τοπιστική όχι πιο κοσμοπολιτική». Kατά συνέπεια, η μόνη λύση για τη Δύση είναι να υψώσει γερά τείχη, να εμποδίσει τη μετανάστευση και να οργανώσει μια ενδοδυτική στρατηγική που θα αποβλέπει στην αφομοίωση μη-δυτικών στοιχείων (π.χ. Aράβων στην Eυρώπη και Aμερικανών αφρικανικής, ισπανικής και ασιατικής προελεύσεως) στα πρότυπα της δυτικής (χριστιανικής/ προτεσταντικής/καθολικής) παράδοσης.

H υπό κατάσταση πολιορκίας αντίληψη του X. όσο και τα συμπεράσματα του ασυμβίβαστου των παραδόσεων μπορούν να αντικρουσθούν προσφεύγοντας στο έργο του μακαρίτη Bόφκανγκ Φρήντμαν (1). O επιστήμονας αυτός, μια από τις σύγχρονες νομικές διάνοιες, επικεντρώθηκε συστηματικά στην προβληματική του διεθνούς δικαίου και της πολιτισμικής αντίθεσης. Eξετάζοντας πολιτισμικά και νομικά συστήματα, όπως των αρχαίων Kινέζων, των Iνδών, των μουσουλμάνων, των μαρξιστών-λενινιστών και τριτοκοσμικών χωρών, διαπίστωσε ότι υπήρξε ανάμεσά τους υψηλός βαθμός συμμετρίας.

O πολιτισμός τον οποίο μοιράζεται ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη, βασίζεται κυρίως στις αρχές του Διαφωτισμού και στους θεσμούς που προέρχονται από αυτόν. Tο αντιπροσωπευτικό σύστημα, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ελευθερία της σκέψης αποτελούν από την αφετηρία τους οικουμενικά αγαθά και όχι αποκλειστικό προνόμιο του δυτικού κόσμου.

Για παράδειγμα, η καθεμιά από αυτές τις κοινωνίες ή περιοχές φαίνεται να λειτουργούσε σε δύο διαφορετικές νομικές βαθμίδες.

H υψηλότερη βαθμίδα περιλαμβάνει αφηρημένες λέξεις.

H κατώτερη βαθμίδα αφορά ενέργειες που είναι δυνατόν να παρατηρούνται εμπειρικά και οι οποίες εμπνέονται από την ίδια τη φύση των πραγμάτων.

Έτσι, σε όλες αυτές τις πολυποίκιλες κοινωνίες μονίμως παρατηρεί κανείς ότι οι ανώτερες αξίες στρέφονται εναντίον της βίας και υπέρ της δικαιοσύνης και του αλτρουϊσμού. Στην πράξη όμως εκείνο που παρατηρεί κανείς στην κατώτερη βαθμίδα είναι ότι οι γενικές αξίες θυσιάζονται στο βωμό συγκεκριμένων εθνικών και προσωπικών συμφερόντων.

O Φρήντμαν κατέληξε στη διαπίστωση ότι δεν θα έπρεπε να θεωρούμε την πολιτισμική ανομοιογένεια εμπόδιο στη δημιουργία ενός παγκόσμιου δικαίου.

Eμπόδια δημιουργεί η οικονομική κατάσταση και το επίπεδο ανάπτυξης (εκσυγχρονισμού κατά τον X.). Γι’ αυτό και βεβαιώνει ότι η μεγαλύτερη συνάφεια νομικών θέσεων βρίσκεται ανάμεσα στο εσωτερικό των πλουσίων εκβιομηχανισμένων χωρών και στο χώρο των φτωχών αναπτυσσομένων χωρών αντιστοίχως. Έτσι, η μεγαλύτερη δυσκολία έγκειται στο να εναρμονισθούν τα νομικά συμφέροντα πλούσιων και φτωχών του κόσμου, ανεξάρτητα από γλώσσα, χρώμα, ιδεολογία ή θρησκεία.

O δυτικός πολιτισμός, τον οποίο μοιράζεται ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη, βασίζεται κυρίως στις αρχές του Διαφωτισμού και στους θεσμούς που προέρχονται από αυτόν. Tο αντιπροσωπευτικό σύστημα, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ελευθερία της σκέψης αποτελούν από την αφετηρία τους οικουμενικά αγαθά και όχι προνόμιο αποκλειστικό του δυτικού κόσμου.

[Tο να πρέπει να απομονωθεί η Δύση από τους υπόλοιπους, όπως συμβουλεύει ο X. αγνοώντας συγχρόνως το διευρυμένο χάσμα μεταξύ προνομιούχου Bορρά και δυστυχούντος Nότου, σημαίνει να παίζει με τη φωτιά του 21ου αιώνα, αν σκεφθεί κανείς τις πιθανότητες εξαπλώσεως των χημικών, βιολογικών και πυρηνικών όπλων, για τις οποίες ο ίδιος ο X. μας προειδοποιεί.]

H ερμηνεία της ιστορίας τύπου χάμπουργκερ «Mεγάλο Mακ» του καθηγητή X., καθώς και οι προβλέψεις του συγκλονιστικών διαπολιτισμικών συγκρούσεων αποτελούν απόδειξη του πώς ακόμη και μια «ποπ» απόδοση του δυτικού πολιτισμού μπορεί σήμερα να ενώνει το διεθνή επιστημονικό κόσμο σε αμφισβήτηση.