Μακεδονικός Αγώνας

Ο αγώνας των αμάχων.

Αν και συνήθως η ένοπλη συμμετοχή σε κάθε αγώνα υπερεκτιμάται, ωστόσο στην περίπτωση του Μακεδονικού Αγώνα πρέπει να τονιστεί ότι η συμμετοχή των αμάχων ήταν, αν όχι πολυτιμότερη, τουλάχιστον ίσης σημασίας με αυτήν των ενόπλων αγωνιστών. Και αυτό γιατί η ενεργή συμμετοχή του πληθυσμού, όχι μόνον εξασφάλισε την επιτυχία των σωμάτων, αλλά και πιστοποίησε τη θέληση της συντριπτικής πλειοψηφίας να παραμείνει πιστή στον Ελληνισμό και το Πατριαρχείο.
Μαζικά συλλαλητήρια στα αστικά κέντρα τόνιζαν συχνά τον αποτροπιασμό της ελληνικής κοινής γνώμης για τις βουλγαρικές ενέργειες και την απόφαση του ελληνικού στοιχείου να εναντιωθεί δραστικά σε τετελεσμένα γεγονότα. Προς παράλληλη κατεύθυνση εργάστηκαν οι εκπαιδευτικοί και οι φιλανθρωπικοί σύλλογοι. Μέσα από τη βελτίωση των εκπαιδευτικών και κοινωνικών υπηρεσιών στόχευαν στην ανόρθωση του φρονήματος, αλλά και του βιοτικού επιπέδου του καταπονημένου και οικονομικά εξουθενωμένου από τη φορολογία αγροτικού πληθυσμού. Οι κληρικοί, όπως και οι δημογέροντες, από τη δική τους πλευρά, έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη σύμπηξη ισχυρών και αποφασισμένων ελληνικών κοινοτήτων, ρόλο που συχνά πλήρωσαν με τη ζωή τους.
Βέβαια, μία μερίδα των αμάχων προχώρησε σε πιο αποφασιστικές μορφές δράσης. Μετέτρεψαν τα σπίτια τους σε νοσοκομεία τραυματιών, καταφύγια ενόπλων και αποθήκες οπλισμού. Πρόσφεραν χρήματα και πληροφορίες. Σύστησαν κατασκοπευτικά δίκτυα, οεργανώσεις και μυστικές εταιρείες. Το πιο λαμπρό παράδειγμα αποτέλεσε στα 1906 η περίφημη "Οργάνωση Θεσσαλονίκης", έργο του ανθυπολοχαγού Νικόλαου Σουλιώτη, ο οποίος με τη συνδρομή επώνυμων και ανώνυμων Θεσσαλονικέων, ανθρώπων κάθε τάξεως και επαγγέλματος, κατόρθωσε να προαγάγει την εθνική άμυνα στη Θεσσαλονίκη και ν' αναχαιτίσει τη βουλγαρική διείσδυση.